Η Υπάτη αριθμεί 2.500 χρόνια ζωής. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε όλη την Ελληνική Ιστορία, δια μέσου των αιώνων: στους κλασσικούς, Ελληνιστικούς και Βυζαντινούς χρόνους αλλά και στην Τουρκοκρατία, στα χρόνια της Παλιγγενεσίας και του νέου ελεύθερου Ελληνικού Κράτους.
Προϊστορία
Η Υπάτη για πρώτη φορά αναφέρεται από το 410 π.Χ., πράγμα που υπονοεί την ύπαρξή της και πριν από αυτή την χρονολογία. Κατά τα χρόνια της ακμής της αριθμεί 60.000 κατοίκους. Πρώτοι κάτοικοι της Υπάτης ήταν οι Αινιάνες, αρχαίο ελληνικό φύλο που εγκαταστάθηκε στην περιοχή. Η Υπάτη, από τον 4ο αι. π.Χ. μέχρι τον 8ο αι. μ.Χ. γίνεται γνωστή με τις ονομασίες: Υπάτη, ΄Υπατα, Υπάτα, Υπατία. Από τον 8ο αι. μ.Χ. μέχρι το 1453 με την ονομασία Νέαι Πάτραι και από το 1453 μέχρι το 1833 την γνωρίζουμε με τις ονομασίες: Νέαι Πάτρεαι, Νεοπάτρα, Πάτρα, Νέαι Πάτραι της Ελλάδος, Πατρατζίκιον. Από το 1833 μέχρι και σήμερα φέρει και είναι γνωστή με το παλιό της όνομα και αρχικό: Υπάτη. Οι κάτοικοι της Υπάτης προσφωνούνταν Υπαταίοι (ή και Υπατέοι), Νεοπατρινοί, Πατρατζικιώτες. Η πρωτεύουσα των Αινιάνων ήταν μεν πολύ αρχαία πόλη, αλλά για πρώτη φορά μνημονεύεται από τον Αριστοτέλη (384 - 322 π.Χ.): «της καλουμένης Αινιακής χώρας περί την ονομαζομένην Υπάτην λέγεται παλαιά τις στήλη ευρεθήναι» (Αριστοτ. περί θαυμ. άκουσμ. κεφ. 145). Η πρώτη παρουσίαση χάλκινου νομίσματος της Υπάτης ανάγεται στα χρόνια 400 - 344 π.Χ. Κατά τις επιδρομές των Αιτωλών, οι Υπαταίοι αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν στους Αιτωλούς είτε το 280, είτε το 229 π.Χ.
Ρωμαϊκή εποχή
Στη συνέχεια ήρθε η κατοχή από τους Ρωμαίους, όπου η Υπάτη αναφέρεται ως κέντρο μαγισσών. Ως εργαστήριο των μαγισσών στη Υπάτη αναφέρεται μια βαθιά σχισμή στο έδαφος, στην άκρη της πόλης και σε βράχους, η επονομαζόμενη «Ανεμότρυπα».
Κατά το έτος 121 ή 122 μ.Χ. και επί βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ανδριανού, υπήρξε διένεξη μεταξύ Υπάτης και Λαμίας για τον καθορισμό των μεταξύ τους ορίων, η οποία διευθετήθηκε από τον Ανθύπατο της Μακεδονίας. Το κείμενο της απόφασης καθορισμού των ορίων βρέθηκε σε πλάκα στις Μεξιάτες το 1885.
Επί Ιουστινιανού του Α' (527 - 565 μ.Χ.) κτίσθηκε στην πόλη της Υπάτης φρούριο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε και κατά την Φραγκοκρατία.
Κατά την μάχη του Σπερχειού, εναντίον των Βουλγάρων το 997, στρατιωτικό τμήμα των Βουλγάρων, καταδιωκόμενο, βρέθηκε σε οικισμό βοσκών κοντά στη Νέα Πάτρα (Υπάτη), όπου οι Βούλγαροι κατά την παράδοσή τους φώναζαν «βόγο-μιλ» (δηλαδή παραδινόμαστε) και γι΄ αυτό το λόγο ο συγκεκριμένος οικισμός ονομάστηκε «Βογομίλου» ή «Βογόμυλοι».
Φραγκοκρατία
Μετά την περίοδο 1195 - 1204 μ.Χ. οι Νέαι Πάτραι βρίσκονται στα χέρια των Φράγκων. Κατά την πρώτη διάσπαση της περιοχής σε φέουδα, οι Νέαι Πάτραι εντάχθηκαν στη βαρωνία του Ζητουνίου (Λαμία) και οι Φράγκοι εκδιώχθηκαν μετά τη μάχη του Ελβασάν (1217) από τον δεσπότη της Ηπείρου Θεόδωρο Αγγελο Κομνηνό.
Το 1237 η Νέα Πάτρα, όπως και όλο το δεσποτάτο της Ηπείρου, πέρασε στα χέρια του Μιχαήλ Β΄Αγγελου Κομνηνού, ενώ το 1259 πέρασε στα χέρια του Μιχαήλ Παλαιολόγου. Το 1271 ο Ιωάννης Α΄ Δούκας Αγγελος έκανε έδρα του δεσποτάτου του τη Νέα Πάτρα. Το 1319 οι Νέαι Πάτραι κατελήφθησαν από τους Καταλανούς, όπου δημιούργησαν το Δουκάτο των Νέων Πατρών. Το 1365 καταλήφθηκε για λίγο από τους Αλβανούς που εκστράτευσαν από βόρεια, αλλά εκδιώχθηκαν από το Ματθαίο Μογκάδα, ο οποίος είχε οριστεί επίτροπος του Δουκάτου από τον βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου του Γ΄.
Μετά τον θάνατο του βασιλιά της Σικελίας Φρειδερίκου του Γ΄ το 1378, η Νέα Πάτρα υποτάχθηκε στο βασίλειο της Αραγωνίας.
Τουρκοκρατία - Επανάσταση
Το 1393 ο Τούρκος Σουλτάνος Βογιαζίτ κατέλαβε τη Νέα Πάτρα κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδας. Τότε η Νέα Πάτρα μετονομάστηκε σε «Πατρατζίκι», δηλαδή Μικρή Πάτρα. Οι Τούρκοι εκδιώχθηκαν προσωρινά το 1402 από τον δεσπότη της Πελοποννήσου Θεόδωρο, για να επιστρέψουν το 1414 επί Μωάμεθ του Α΄. Το 1416, μετά την ήττα των Τούρκων από τους Βενετούς στην Καλλίπολη, η Νέα Πάτρα επέστρεψε στα χέρια των Ελλήνων.
Επί του Μουράτ του Β΄, η Στερεά Ελλάδα πέρασε πάλι στα χέρια των Τούρκων, το 1423. Μετά την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1453, το Πατρατζίκι (πρώην Νέα Πάτρα) υπήχθη διοικητικώς στο σαντζάκι (διοίκηση) της Ναυπάκτου. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας το Πατρατζίκι πέρασε όλα τα δεινά που υπέστη τότε ο Ελληνισμός, από την υπεξαίρεση των περιουσιακών στοιχείων των κατοίκων της περιοχής μέχρι και το παιδομάζωμα. Οπως και σε άλλες κυρίως ορεινές περιοχές, δημιουργήθηκε αρματωλίκι στο Πατρατζίκι με αρκετούς διοικητές-αρματωλούς: τον Σπανό, τον Γιάννη Κοντογιάννη, τον Κωνσταντή Κοντογιάννη, κ.ά.
Ένας γνωστός αρματωλός ήταν ο Μήτσος Κοντογιάννης, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821. Είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στην Επανάσταση, ως οπλαρχηγός στην Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο:
Μάχες της Υπάτης (18 Απριλίου 1821 και 2 Απριλίου 1822),
Μάχη της Καλιακούδας (28 Αυγούστου 1823),
Μάχη της Αμπλιανης (14 Αυγούστου 1824),
Μάχες Νεόκαστρου και Κρεμμιδίου (7 Απριλίου 1825), κ.ά.,
όπως και στη δεύτερη πολιορκία του Μεσολογγίου, απ΄ όπου κατόρθωσε να σωθεί και να καταφύγει στον Ζυγό.
Γνωστές μάχες που έγιναν κατά την Επανάσταση του 1821 στην Υπάτη ήταν:
• H μάχη στις 18 Απριλίου 1821, όπου κατά της Υπάτης και των Τούρκων επιτέθηκαν ο Μήτσος Κοντογιάννης και οι οπλαρχηγοί Δυοβουνιώτης, Διάκος και Μπακογιάννης. Οι Τούρκοι που υπεράσπιζαν την πόλη νικήθηκαν, έγιναν διαπραγματεύσεις για την παράδοσή της, αλλά τελικά η παράδοση της πόλης δεν πραγματοποιήθηκε, αφού κοντά στο Λιανοκλάδι στρατοπέδευσε ο Ομέρ Βρυώνης με μεγάλη δύναμη Τούρκων και οι Έλληνες αποχώρησαν.
• H μάχη του Αετού, τον Μάιο του 1821, όπου κατά της Υπάτης θέλησαν να επιτεθούν οι οπλαρχηγοί Γκούρας, Σκαλτσοδήμος και Σαφάκας, προκειμένου να ανακόψουν την προέλαση των Τούρκων προς τη Λιβαδειά. Δέχθηκαν όμως πρώτοι επίθεση από τους Τούρκους, την οποία αντιμετώπισαν επιτυχώς οι Έλληνες οπλαρχηγοί. Μετά την απόκρουση των Τούρκων, οι Έλληνες δεν επιτέθηκαν όμως κατά της Υπάτης.
• H μάχη της 2ας Απριλίου 1822, όπου κατόπιν σύσκεψης με τον Υψηλάντη, κατά της Υπάτης, επιτέθηκαν οι οπλαρχηγοί Κοντογιάννης, Πανουργιάς, Σκαλτσάς και Σαφάκας. Κατάφεραν να κυριεύσουν την πόλη, αλλά όχι και το φρούριο, πάνω από την πόλη, στο οποίο υπήρχαν οχυρωμένοι 1.500 Τουρκαλβανοί. Επιτέθηκαν ξανά μετά από κάμποσες ημέρες εναντίον του φρουρίου, με μεγαλύτερη δύναμη, έδιωξαν τους Τουρκαλβανούς από το φρούριο προς την πόλη, αλλά τελικά αποχώρησαν, καθώς έφτασαν ενισχύσεις των Τούρκων από τη Λαμία.
Γνωστές οικογένειες της περιοχής με πλούσια δραστηριότητα (στην πολιτική, πολιτιστική, και όχι μόνο, ζωή του τόπου) κατά την Τουρκοκρατία, αλλά και μετέπειτα, ήταν οι οικογένειες Αινιάνων και Μυλωνά.
Μετά την Απελευθέρωση
Μετά την απελευθέρωση του Ελληνικού έθνους, δημιουργήθηκε ο Δήμος Υπάτης με νόμο της 10ης Ιανουαρίου 1834, με πρώτο Δήμαρχο τον Γεώργιο Χατζηχρίστου. Με νόμο της 14ης Φεβρουαρίου 1912, καταργήθηκε ο Δήμος και η Υπάτη έγινε κοινότητα.
Στην περίοδο της ληστοκρατίας, που ακολούθησε την απελευθέρωση της Ελλάδας, στην περιοχή έδρασαν αρκετοί ληστές, εκμεταλλευόμενοι τα απόκρημνα όρη και το δασώδες της περιοχής. Γνωστοί ληστές ήταν οι: Κόκκινος, Γιαταγάνας, Σταμέλλος ή Στραβοτσάουλος, Κάντζος, Θοδωρής, Ραφτογιώργος, Τσουλής, Παπακυριτσόπουλος κ.ά., οι περισσότεροι από τους οποίους συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν με λαιμητόμο στη θέση "Μοιρά" της Υπάτης.
Όταν, κατά τον ατυχή πόλεμο του 1897, οι Τούρκοι έφτασαν στον Δομοκό, η Υπάτη εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της, οι οποίοι κατέφυγαν στα ορεινά χωριά Καστανιά, Σμόκοβο, Νεοχώρι, Χομίργιαννη, κ.α.
Στην Υπάτη γεννήθηκε ο εθνεγέρτης, ποιητής και εθναπόστολος Σπύρος Ματσούκας που έζησε από το 1870 μέχρι το 1928.
Κατά τους πολέμους της περιόδου 1912-1949, η περιοχή ανέδειξε σπουδαίους αξιωματικούς που έγραψαν ιστορία στο Ελληνικό στράτευμα.
Γερμανική κατοχή
Στις 2 Δεκεμβρίου 1942, δέκα κάτοικοι της Υπάτης εκτελέστηκαν στα ερείπια της γέφυρας του Γοργοποτάμου, ως αντίποινα από τους Γερμανούς για την ανατίναξή της.
Στις 5 Δεκεμβρίου 1942 άλλοι έξι Υπαταίοι εκτελέστηκαν στα Καστέλλια Φωκίδας από τους Ιταλούς.
Στις 17 Ιουνίου 1944, ημέρα Σάββατο, γράφτηκε ίσως η πιο μελανή σελίδα στη νεότερη ιστορία της Υπάτης. Οι δυνάμεις κατοχής των Γερμανών, για να εκδικηθούν την Υπάτη που ήταν ορμητήριο των Ανταρτών του ΕΛ.Α.Σ., πυρπολούν, λεηλατούν και εκτελούν αμάχους και πατριώτες. Στρατιωτικά τμήματα της κεντρικής Γερμανικής διοίκησης Λαμίας επιτέθηκαν κατά της Υπάτης, εκτελώντας 28 άτομα, τραυματίζοντας 30, καταστρέφοντας 375 από τα 400 σπίτια της πόλης, βυζαντινές εκκλησίες και ιστορικά αρχοντικά. Για το λόγο αυτό η Υπάτη έχει ανακηρυχθεί Μαρτυρική Πόλη.
Στην είσοδο της πόλης υπάρχει μνημείο αφιερωμένο στο ολοκαύτωμα της 17ης Ιουνίου.
Πηγή, www.ypati.gr