H Παναγιά του Δήμου Ξυνιάδος, βρίσκεται στο οροπέδιο της πρώην λίμνης Ξυνιάδος, 44 χιλιόμετρα από την Λαμία και περίπου 15 από το Δομοκό. Με μέσο υψόμετρο 533 μέτρα και έκταση 11.537 στρέμματα, είναι χτισμένη στην βόρεια πλευρά της Όθρης στους πρόποδες του Ξηροβουνίου και στις όχθες της άλλοτε πανέμορφης λίμνης Ξυνιάδος. Η αναφορά δωρητών στην Ιερά Μονή της Ρεντίνας στις μετά το 1640 στις μεταγενέστερες εγγραφές και στα φ.16α-17α από την «Παναγία του Δομοκού» μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο οικισμός πιθανόν δημιουργήθηκε μετά την ημερομηνία αυτή και πάντως πριν το 19ο αιώνα.«…Μπορούμε σίγουρα να πούμε ότι οι οικισμοί Αγά (Σπερχειάδα), Δυο Βουνά, Μαβρίλον (Μαυρίλο), Μπουφλιανά (Μπρούφλιανη), Παναγία του Δομοκού, Προφήτης Ηλίας (απροσδιόριστος) δημιουργήθηκαν μετά το 1640 και πριν τον 19ο αιώνα, χωρίς να είμαστε σε θέση να ορίσουμε ακριβέστερα το χρονικό σημείο».(Οι οικισμοί της Φθιώτιδας στην πρόθεση της Μονής της Ρεντίνας» Β. Κ. Σπανός).
Στην πολύτιμη αναφορά του Αργύρη Φιλιππίδη Πηλιορείτη περιηγητή κατά το έτος 1805, βρίσκουμε σημαντική αναφορά και στην Παναγιά: «Πλησίον δε αυτού, δυτικά τής λίμνης είναι ή Παναγία, χωρίον και αυτό Χριστιανικόν. Οι έγκάτοικοι και εδώ ζουν ως τα λοιπά χωρία, οπού είπομεν. Είναι όμως φιλανθρωπότεροι των άλλων, ψωμοδόται, λυπούνται τον κάθε άνθρωπον. Είχεν και αυτό το χωρίον έως εκατό σπίτια. Εδώ οι πρωτεύοντες και οι ιερείς των αγαπούν τα «Εκκλησιαστικά» δηλαδή συντρέχουν εις την Εκκλησίαν, έxoυν ήθη καλλίτερα, αγαπούν τον κάθε προκομένον και ερωτούν εκείνα, όπου δεν ξέρουν, να μάθουν». Η ιστορία της λοιπόν ανάγεται περί τα μέσα του 18ου αιώνα οπότε βρίσκουμε αναφορές για τον οικισμό που τότε βρισκόταν στην πλαγιά του βουνού περί τα πεντακόσια μέτρα πάνω από το σημερινό στρατόπεδο.
Το σημείο σήμερα ονομάζεται «Παλαιοχώρι» και σήμερα βρίσκουμε εκεί υπολείμματα του παλιού οικισμού που προφανώς μεταφέρθηκε στο σημερινή Παναγιά στις αρχές του 20ου αιώνα και της δεκαετίας του 1900. Τότε ο τσιφλικάς που αγόρασε την περιοχή για εκμετάλλευση, Σπυρίδων Μοιρισιώτης από τις Μοίρες Ευρυτανίας, πήρε σε δημοπρασία την διαχείριση της αλιείας της λίμνης και ζητούσε εργατικά χέρια. Ο Σπυρίδων Μοιρισιώτης κράτησε στην κατοχή του την γη της ευρύτερης περιοχής της Παναγιάς ως τα μέσα της δεκαετίας του ΄20 (1926) οπότε και την πούλησε στους κατοίκους της.Το χωριό υδρευόταν και αρδευόταν από την πηγή «Μάτι» στον Πλάτανο της Παναγιάς από την οποία έφερναν το νερό με τα ζώα ή στην πλάτη τους, ακολουθώντας το παλιό πέτρινο καλντερίμι. Κατά μια εκδοχή αυτή ίσως ήταν η περίφημη «πηγή της Στύγας» που γιάτρευαν τις πληγές τους οι ημίθεοι και στην οποία η Θέτιδα εμβάπτισε τον νεογέννητο γιο της τον ημίθεο Αχιλλέα για να τον κάνει αθάνατο!
Στη συμβολή των δρόμων κοντά στο σημερινό πρατήριο καύσιμων Β.Α. του πλατάνου υπάρχουν τα ερείπια μιας μικρής εκκλησίας. Η παράδοση θέλει τους αδελφούς Κύριλλο & Μεθόδιο να έχουν ξεκουραστεί στον πλάτανο και στην πηγή ένα ταξίδι τους προς την νότια Ελλάδα (τα δύο αδέλφια καταγόντουσαν από την Θεσσαλονίκη). Ο Κύριλλος γεννήθηκε το 827 μ. Χ. και ο Μεθόδιος το 815 μ.Χ. και ήταν αυτοί που ο πατριάρχης Φώτιος επέλεξε να στείλει στους σλάβους με σκοπό την υποστήριξη της χριστιανικής πίστης εναντίον του ιουδαϊσμού και μωαμεθανισμού. Η Αποστόλη πέτυχε το έργο της. Προόδευσε δε με ιδιαίτερα γρήγορο βηματισμό. Πολύ αργότερα όταν η εκκλησία μας έκανε άγιους τους δυο αδελφούς οι κάτοικοι της Παναγιάς έκτισαν εκκλησία προς τιμή τους στην πιο πάνω θέση. Η αγιογράφηση του ναού έγινε από βυζαντινούς περιπλανώμενους αγιογράφους, το δε δάπεδο του ναού ήταν βυζαντινό ψηφιδωτό. Στο εκκλησάκι αυτό τελούνταν όλες οι λειτουργίες και οι ακολουθίες τα δε καντήλια του δεν σβήνανε ποτέ. Τα εγκαίνια της εκκλησίας έκανε ο δραστήριος επίσκοπος Θαυμακού (Δομοκού) Συμεών (1218-1228).
Μετά την εξέγερση του Δομοκού (1878) εναντίον των τούρκων οι τούρκοι στο πέρασμα τους γκρέμισαν εκ θεμελίων το ναό καταστρέφοντας τα πάντα. Πολλά χρόνια αργότερα όταν η εταιρία που εκμεταλλευόταν το Μεταλλείο Ομβριακής κατασκεύαζε μικρή σιδηροδρομική γραμμή («γραμμή Ντεκοβίλ») για να μεταφέρει το μετάλλευμα στο σιδηροδρομικό σταθμό αγγείων ανακάλυψαν μέρος απ το ψηφιδωτό δάπεδο του ναού με δικέφαλο αετό (μαρτυρία Φωτίου Παπαντώνη, πατρός κ. Παπαντώνη που δεν βρίσκεται στη ζωή, από το site του Πολιτιστικού Συλλόγου της Παναγιάς). Κάτω από το παλιό χωριό, δίπλα σε πολύ παλιό Εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου που δεν υπάρχει σήμερα, διακόσια μέτρα κάτω από το στρατόπεδο, υπήρχε άλλη πηγή («Μάτι») με πολύ και δροσερό πόσιμο νερό. Η εκκλησία του στρατοπέδου χτίστηκε σε ανάμνηση του παλιού «Αγίου Δημητρίου» και γι’ αυτό πήρε το όνομά του! Το χωριό έως τότε ήταν μικρό και παρέμενε οικισμός της Ομβριακής. Το 1950 εποίκησαν το χωριό περίπου τριάντα οικογένειες νομάδων Σαρακατσαναίων οι οποίοι μαζί με τους αυτόχθονες κατοίκους, που αριθμούσαν περί τις σαράντα, αποτέλεσαν μια εύρωστη και υγιή κοινότητα με πάνω από εβδομήντα οικογένειες. Οι κάτοικοι ασχολούνταν με την κτηνοτροφία αλλά και τη γεωργία, υπήρχαν όμως και δέκα οικογένειες ψαράδων καθώς επίσης και τέσσερις «Κυραντζήδες», μεταπωλητές δηλαδή των ψαριών στην Θεσσαλία και αλλού.
Κατά τα μέσα της δεκαετίας του πενήντα (1954) άρχισε η διανομή των αποκαλυφθέντων γαιών της αποξηρανθήσας λίμνης Ξυνιάδος, στους ψαράδες και στους ακτήμονες γεωργούς της περιοχής, δίνοντας μια άλλη διάσταση στην τοπική οικονομία η οποία όμως δεν έμελλε να έχει μεγάλη διάρκεια καθώς σήμερα τα περισσότερα εδάφη έχουν καταστεί μικρής παραγωγικότητας. Την 1-1-1967 η Παναγιά έγινε ξεχωριστή διοικητικά κοινότητα καθώς αποσπάσθηκε από την Ομβριακή με το β. δ. 1054/1965 (ΦΕΚ 243/Α’της 30-12-1965). Κατά την εφαρμογή, το 1998, του νόμου περί συνενώσεων των κοινοτήτων («Καποδίστρια»), η Παναγιά αποτέλεσε ένα από τα οκτώ Δημοτικά Διαμερίσματα του νέου Δήμου Ξυνιάδος με έδρα την Ομβριακή και ευτύχισε να εκλεγεί πρώτος Δήμαρχος ο Κος Γιώργος Τσιαγλάνης, εκ Παναγιάς και επί σειρά ετών πρόεδρος της κοινότητας αλλά και πρωτεργάτης της απόσχισης από την Ομβριακή!
Οφείλω να ευχαριστήσω τον άξιο Δήμαρχό μας και συνεργάτη, καθώς ήμουν στη δεύτερη θητεία του ο πρώτος Αντιδήμαρχος, όχι μόνο για τις πληροφορίες σχετικά με την Παναγιά αλλά κυρίως για τις πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφερε στην πορεία μου στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, καθότι τον θεωρώ πολύτιμο Δάσκαλο και φίλο! Η ίδρυση του εργοστασίου επεξεργασίας βιομηχανικής τομάτας στην Παναγιά της βιομηχανίας «ΑΒΕΚ Δ. ΝΟΜΙΚΟΣ» (τα εγκαίνια θεμελιώσεως έγιναν στις 17 Μαΐου 1981 και το εργοστάσιο τότε είχε τη δυνατότητα επεξεργασίας 400 τόνων ημερησίως) έδωσαν μια ανάσα στους ντόπιους καλλιεργητές βιομηχανικής τομάτας αλλά και σε άλλους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής καθώς, εκτός των μονίμων εργαζομένων, εκατοντάδες εποχικοί απασχολούνται κατά την διάρκεια της συγκομιδής.
Στην Παναγιά βρίσκεται και η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας από την οποία πήρε προφανώς το όνομά του το χωριό και η οποία γιορτάζει ως πολιούχος την 23η Αυγούστου της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η παράδοση αναφέρει ότι κατά τα πρώτα χρόνια της τουρκοκρατίας η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας μεταφέρθηκε από κοντινό Ναό και βυθίστηκε στα νερά της λίμνης Ξυνιάδας από τους πιστούς για να γλυτώσει την πυρπόληση και την καταστροφή, στο σημερινό «Μάτι» της Παναγιάς, κοντά στον Πλάτανο. Η εικόνα της Θεομήτορος βρέθηκε με θαυματουργό τρόπο αρκετά χρόνια αργότερα όταν κάποιος κάτοικος του χωριού ονόματι Παπαντώνης, όργωνε με τα βόδια του στην όχθη της λίμνης. Το άροτρό του σκάλωσε κάπου κι αυτός, λόγω της κόπωσης, έγυρε να ξεκουραστεί. Εκεί στον γρήγορο ύπνο του, είδε σαν όραμα την ύπαρξη της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας και αφού ξύπνησε απότομα ειδοποίησε τους συγχωριανούς του και όλοι μαζί σκάβοντας αντίκρισαν την ιερή εικόνα. Τοποθετήθηκε πρόχειρα στο σημείο όπου αργότερα χτίστηκε η Αγία Τράπεζα του Ιερού Ναού Κοιμήσεως της Θεοτόκου όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα. Για πάρα πολλά χρόνια την ημέρα της εορτής της Εκκλησίας και της εικόνας, πλήθος πιστών συνέρρεε για το ιερό προσκύνημα της στις 23 Αυγούστου κάθε χρόνο και ακολουθούσε το πανηγύρι.
Κςρέλης Δημήτρης