Διασχίζει το νομό Φθιώτιδας και δέχεται τα νερά των Βαρδουσίων ορέων, Όθρης και Οίτης.
Το συνολικό του μήκος φτάνει τα 82,5 km. Η λεκάνη απορροής του καλύπτει έκταση 1.517 τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Είναι πλούσιος σε φερτές ύλες, με τις οποίες προσχώνει τον Μαλιακό κόλπο. Χάρις στις προσχώσεις αυτές τα άλλοτε "στενά των Θερμοπυλών", στα οποία έγινε η περίφημη μάχη εναντίον των Περσών τον 5ο αιώνα π.Χ., που τότε είχαν πλάτος ολίγων μέτρων, σήμερα φθάνουν σε πλάτος τα 5-6 χιλιόμετρα και είναι ως επί το πλείστον ελώδη. Ο Σπερχειός διέρχεται από τα όρια αρκετών κωμοπόλεων και χωριών, τα μεγαλύτερα από τα οποία είναι η Σπερχειάδα, η Μακρακώμη, το Λειανοκλάδι και η Ανθήλη, ενώ περνά τρία χιλιόμετρα νότια από την πόλη της Λαμίας. Το όνομα του ο Σπερχειός έλαβε από το ρήμα σπέρχω -ομαι που σημαίνει κινούμαι με ορμή και εξ αυτού ονομάσθηκε και η κωμόπολη Σπερχειάδα.
Kατά την αρχαιότητα και στις δύο όχθες του κατοικούσαν οι Αινιάνες. Το 995 ο Νικηφόρος Ουρανός νίκησε παρά τον ποταμό αυτόν τους Βούλγαρους. Κατά την Επανάσταση του 1821 δόθηκε στην περιοχή της γέφυρας πριν τις εκβολές του η Μάχη της Αλαμάνας, όπου και αιχμαλωτίσθηκε ο Αθανάσιος Διάκος. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας ο ποταμός αυτός ήταν το πρώτο σύνορο του Ελληνικού Βασιλείου. Το 1941 ο Σπερχειός αποτέλεσε τη δεύτερη διασυμμαχική αμυντική γραμμή στην κάθοδο των Γερμανών.
Στην ελληνική μυθολογία, ο Σπερχειός λατρευόταν ως ο ομώνυμος θεός. Ο Όμηρος τον ονομάζει «Διιπετή», δηλαδή Διογέννητο .
Άλλες ονομασίες κατά το παρελθόν: Αγριομέλας, Ελλάδα, Αλαμάνα.
Οι κυριότεροι παραπόταμοι του Σπερχειού είναι:
1. Η Βίστριζα (ο αρχαίος Ίναχος)
Πρόκειται για το μεγαλύτερο παραπόταμο του Σπερχειού ο οποίος πηγάζει από την Οίτη. Συμβάλλει με το Σπερχειό μεταξύ των χωριών Καρυάς Υπάτης και Καστρίου.
2. Ο Γοργοπόταμος (ο αρχαίος Δύρας)
Πηγάζει από την Οίτη , έχει άφθονο νερό και η μυθολογία λέει ότι δημιουργήθηκε για να σβήσει τη φωτιά που έκαιγε τον Ηρακλή.
3. Το Μαυρονέρι (ο αρχαίος Μέλας)
Πηγάζει από την Οίτη. Περνάει μέσα από το χωριό Μοσχοχώρι. Παλιότερα χυνόταν κατευθείαν στη θάλασσα.
4. Ο Ασωπός (παλιότερα λεγόταν Καρβουναριά)
Πηγάζει από την Οίτη, την οποία και χωρίζει από το όρος Καλλίδρομο.
Άλλοι μικρότεροι παραπόταμοι (από τους περίπου 63 που έχει ο Σπερχειός) είναι:Ρουστιανίτης, Λουγγιές, Κατής, Κάκαβος, Ξηριάς Υπάτης, Ξηριάς Λαμίας, Ξηριάς Βαρδατών, Παλαιόκαστρο, Βοϊδόρεμα, Μαρίτσα, Μαυριλιώτης, Πετσιώτης, Καστανόρεμα, Σαπουνόρεμα, Βαγινόρεμα, Δριστελόρεμα, Παλιοχειμαρόρεμα, Λειβαδόρεμα, Σπερτόρεμα, Ψαροφωλιάς, Πλατάνια, Καβουρόρεμα, Κρανιόρεμα, Τριανταφυλλιάς, Μέγα Ρέμα, Κακαβόρεμα, Γερακάρη.
Στο ανατολικό τμήμα του Νομού Φθιώτιδας και δυτικά του Μαλιακού Κόλπου κυριαρχεί το Δέλτα του Σπερχειού. Σχηματίστηκε από τις προσχώσεις του ποταμού και η έκτασή του είναι περίπου 196 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Στο μεγαλύτερο τμήμα του το Δέλτα είναι γη που καλλιεργείται ενώ το υπόλοιπο τμήμα αποτελεί υγροβιότοπο.
Μπορεί να χωριστεί σε 4 μέρη:
1. Την κύρια κοίτη:Εδώ συναντάμε ιτιές, λεύκες, αρμυρίκια και αγριοκαλαμιές.
2. Τους αρμυρόβαλτους:Υπάρχουν βούρλα, αλόφυτα. Εδώ βρίσκουν τροφή τα πουλιά και τόπο για φώλιασμα.3. Τα λασποτόπια:Υπάρχει μικρή βλάστηση και πολλές αχιβάδες και άλλοι παρόμοιοι οργανισμοί χρήσιμοι για την τροφή των πουλιών.
4. Τις μόνιμα διαβρεχόμενες ακτές:Υπάρχουν βενθικά φυτά, πολύτιμη τροφή για τα πουλιά και χώρος ανάπτυξης ψαριών.
Στο τμήμα που καλλιεργείται υπάρχουν πολλοί ορυζώνες όπου το καλοκαίρι τρέφονται πολλοί πελαργοί, ερωδιοί, γλάροι, κοκκινοσκέληδες και καλαμοκανάδες.Ο υγροβιότοπος περιλαμβάνει όλη την περιοχή των εκβολών του ποταμού και συγκεκριμένα τις ελώδεις εκτάσεις: Αυλέμωνα, Μπούκα, Αγία Τριάδα, Ροδίτσα, Αγία Μαρίνα. Περιλαμβάνει επίσης όλες τις τεχνητές σούδες των ορυζώνων της Ανθήλης, τους καλαμιώνες, τους διάσπαρτους βάλτους και τα ιαματικά νερά της Δαμάστας και των Θερμοπυλών.
Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Σπερχειός αποτελεί ανεκτίμητο δώρο της φύσης στην ευρύτερη περιοχή της Λαμίας. Μια πηγή πλούτου. Σαν φυσικό οικοσύστημα φιλοξενεί ένα μεγάλο αριθμό πουλιών, ζώων, ερπετών, φυτών και δέντρων. Με λύπη μας επισημαίνουμε ότι ο σημερινός άνθρωπος αυτό το οικοσύστημα το καταστρέφει και μόνο το καταστρέφει. Οι όχθες είναι χώροι εναπόθεσης σκουπιδιών σ' όλο του το μήκος. Δήμοι και χωριά ρίχνουν τα λύματά τους στην κοίτη του. Τα λύματα των ελαιοτριβείων - τοξικά απόβλητα - καταλήγουν σχεδόν πάντα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στα νερά του. Οι παράνομες εκχερσώσεις και τα περίφημα αντιπλημμυρικά έργα με την διαπλάτυνση και την ευθυγράμμιση της κοίτης κατέστρεψαν και καταστρέφουν την παραποτάμια βλάστηση. Τα νιτρικά και τα φυτοφάρμακα ρυπαίνουν τα επιφανειακά και τα υπόγεια νερά του. Το κυνήγι, παράνομο και νόμιμο, αποτελειώνει την ορνιθοπανίδα, που σώθηκε από τα φυτοφάρμακα.
ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΕΡΧΕΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΛΑΔΑ ΤΟΥ.
Να πως περιγράφει την κοιλάδα ο Ηρόδοτος γράφοντας για τη μάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ): ... Ο Ξέρξης με τον πεζό στρατό του κατέβαινε τη Μαλίδα ακολουθώντας το γιαλό του Μαλιακού κόλπου, όπου μια φορά την ημέρα γίνεται η γνωστή παλίρροια. Γύρω στον κόλπο αυτόν είναι τόπος πεδινός, αλλού πλατύς και αλλού πολύ στενός. Και γύρω πάλι στον πεδινό αυτόν τόπο είναι βουνά ψηλά και αδιάβατα, που περικλείνουνε τη Μαλιακή χώρα και έχουνε το όνομα Τραχίνιοι βράχοι.Η πρώτη παραλιακή πόλη στον κόλπο που απαντάει κανείς, κατεβαίνοντας από την Αχαΐα, είναι η Αντίκυρα, και κοντά στην πόλη αυτή, κατεβαίνοντας από τη χώρα των Αινιάνων ο Σπερχειός ποταμός, χύνεται στη θάλασσα.Μακριά από το Σπερχειό ως 20 στάδια είναι άλλος ποταμός, ο Δύρας , που καθώς λένε φάνηκε μια φορά για να βοηθήσει τον Ηρακλή, όταν είχε ανάψει και καιγότανε. Από αυτόν πάλι 20 στάδια μακριά είναι ο Μέλας . Από το Μέλανα η πόλη Τραχίνα είναι μακριά 5 στάδια . Είναι χτισμένη στο πιο ανοιχτό μέρος αυτής της χώρας ανάμεσα στα βουνά και τη θάλασσα, γιατί η πεδιάδα είναι ως 20.000 μέτρα πλατιά. Το βουνό όμως που κλείνει την Τραχίνια χώρα έχει χαράδρα κατά το Νοτιά, και ανάμεσα από τη χαράδρα αυτή και κοντά στην ποδιά του βουνού περνάει ο Ασωπός ποταμός.Νότια του Ασωπού είναι και άλλο ποτάμι όχι μεγάλο, ο Φοίνικας, που κατεβαίνει από τα γύρωθε βουνά και χύνεται στον Ασωπό. Κοντά στο Φοίνικα ο τόπος στενεύει πολύ, και ο δρόμος που περνάει εκεί είναι τόσο λίγο πλατύς που χωράει μόνο μια άμαξα. Ανάμεσα στο Φοίνικα και τις Θερμοπύλες είναι κώμη που λέγεται Ανθήλη . Πολύ κοντά στην κώμη αυτή τρέχοντας ο ποταμός χύνεται στη θάλασσα. Τέλος προσθέτω ότι γύρω στην Ανθήλη βρίσκεται πλατύχωρο, όπου είναι ναός της Δήμητρας της Αμφικτυονικής και καθίσματα γύρω για τους Αμφικτύονες και ναός του ίδιου του Αμφικτύονα ...
Ο ΑΡΓΥΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ (που πέρασε στα τέλη 18ου με αρχές 19ου αιώνα) περιγράφει:
... Εβγαίνοντας από τον Μόλον, εξέρχεσαι ολίγον, αφήνεις δεξιά σου τον κάμπον και αριστερά σου το βουνόν, και έρχεσαι ώρες 3 όλον, εις τα πρόποδα του άγριου βουνού, ευρίσκεις το γεφύρι της Ελλάδος. Ούτως καλείται ο ποταμός αυτός, Ελλάς . Δεξιά δε, πριν έλθης εις το γεφύρι, βλέπεις μια πρασινάδα, μία θέα καλή. Μα τι όφελος, όλο από δένδρα και ραγάζια . Το καλοκαίρι εδώ μέσα είναι ένας πόρος και περνούν ογρηγορότερα οι διαβάται. Κοντά εις το γεφύρι είναι η Αλαμάνα. Χωρίον με 30 σπίτια κολλήγων...... Από εδώ επάνω αναβαίνεις ένα ανήφορο . Τόπος ήμερος, και έρχεσαι επάνω εις την τραμουντάνα έως μία ώρα. Έπειτα γυρίζεις κατά το γαρμπή ολίγον. Και βλέπεις αριστερά σου την περίφημον Ελλάδα. Τον ποταμόν, πως και από πού κατεβαίνει, βλέπεις έναν κάμπον ωραιότατον, πάλαι της Ελλάδος, ένα μπογάζι ωραιότατον, όπου εκτείνεται το μάκρος του έως ώρες 6, και συνέχεται με το βουνόν της Νέας Πάτρας , το δε φάρδος του έως ώρες 3. Βλέπεις τον ποταμόν όλον καλά, όπου γυρίζει εις τα πρόποδα του βουνού της Ελλάδος .Αυτός ο ποταμός έχει τας πηγάς του από το βουνό του Καρπενησίου, λέγω το Βελούχι και από τα εδώθε μέρη των Αγράφων. Εμβαίνουν εις αυτόν και άλλοι ποταμοί μικροί από το βουνόν της Ελλάδος και της Νέας Πάτρας, και γίνεται ένα σώμα απαραλλάκτως ωσάν τον Πηνειόν της Λαρίσσου. Ψάρια διαφόρων λογιών εδώ μέσα εβγαίνουν. Βλέπεις εις τα πρόποδα του όρους της Ελλάδος χωρία πολλά...
O G.A PERDICARIS (πέρασε το 1844):
... Οι ετήσιες πλημμύρες του Σπερχειού έχουν μεταβάλει τα μεγαλύτερα τμήματα της πεδιάδας κοντά στη θάλασσα σε βάλτους, ενώ ορμητικοί χείμαρροι από τα βουνά έχουν απογυμνώσει από πέτρες και χαλίκια τις πλαγιές των λόφων. Η Βίστριζα, ένα ορεινό ρέμα κοντά στην Υπάτη, είναι ο πιο επιβλητικός και μανιασμένος χείμαρρος σε αυτήν την περιοχή της χώρας. Και λέγεται ότι κατά τη διάρκεια της εποχής των βροχών και κυρίως όταν αρχίζουν να λιώνουν τα χιόνια της Οίτης, σκεπάζει την πεδιάδα σα θάλασσα και σαρώνεται από τον άνεμο. Το βουνό Οίτη... φαίνεται να κινείται και ο θόρυβος των νερών να μοιάζει με μακρινή υπόκωφη βοή. Αν και δεν είχαμε παραστεί μάρτυρες σε αυτήν την επίδειξη δύναμής του, είδαμε όμως μερικά από τα αποτελέσματά της. Βρήκαμε την πεδιάδα, σε κάθε όχθη του χειμάρρου, καλυμμένη, σε απόσταση μιλίων, με χαλίκια και πέτρες...... Στα μισά περίπου του δρόμου μας από την Υπάτη για τη Λαμία, είχαμε την ευχαρίστηση να περάσουμε το Σπερχειό, που τον βρήκαμε περισσότερο όμορφο παρά τρομερό, τα νερά του οποίου, ενώ σε άλλες εποχές κυλούν με θολά στροβιλίσματα προς τη θάλασσα, τώρα ήταν ήρεμα και καθαρά...... Από τη Λαμία μέχρι τη γέφυρα της Αλαμάνας, τη χαμηλότερη γέφυρα του Σπερχειού, η απόσταση ήταν μικρή, μόνο μιάμιση ώρα, και ο δρόμος οδηγεί μέσω της πεδιάδας... που αυτή την εποχή (16 Οκτωβρίου), έχει την εμφάνιση ενός αχανούς και πλούσιου λειμώνα. Το χειμώνα και την άνοιξη το μεγαλύτερο και το ευφορότερο τμήμα αυτής της γης βρίσκεται κάτω από το νερό και μάλιστα τόσο βαθιά, ώστε η επικοινωνία διακόπτεται για ολόκληρες εβδομάδες. Ακόμα και αυτόν τον καιρό βρήκαμε το δρόμο αρκετά λασπωμένο και τον πεζόδρομο σε τέτοια κατάσταση, που περισσότερο μας δυσκόλευε παρά μας διευκόλυνε. Αυτό δεν είναι πολύ κολακευτικό για τα έργα αυτών που έχουν την ευθύνη της διακυβέρνησης της χώρας τα τελευταία 10 χρόνια, αλλά είναι να ελπίζει κανείς ότι η μεγάλη εθνική οδός που θα ενώνει την πρωτεύουσα με την παραμεθόρια πόλη , θα βάλει ένα τέλος σ΄αυτήν την κατάσταση. Στο μεταξύ ο ταξιδιώτης μπορεί να αισθάνεται ευχαριστημένος περνώντας μερικά από τα εμπόδια που συνάντησαν οι Πέρσες στο Στενό των Θερμοπυλών. Στην άλλη πλευρά της γέφυρας, της οποίας οι καμάρες της προσδίδουν μια πολύ όμορφη άποψη, και 200 γιάρδες προς τα νότια, βρίσκονται οι βραχώδεις προεξοχές της Οίτης και το διάστημα μεταξύ αυτών και του Σπερχειού είναι δύσκολο να το περάσει κανείς, εξαιτίας του άφθονου νερού μίας θερμής πηγής , που αναβλύζει από τη βάση του βουνού και χύνεται στο Σπερχειό, λίγο πιο κάτω από τη γέφυρα.
O J.A.BUCHON (πέρασε το 1840-42):
... Ο δρόμος μέχρι τη Λαμία είναι πολύ μονότονος, με θερμές πηγές παντού. Η πέτρινη γέφυρα τα Αλαμάνας στο Σπερχειό, καταλήγει σε κάτι άθλια μονοπάτια που οδηγούν αργά, ανάμεσα από τους βάλτους στο Ζητούνι, την αρχαία Λαμία...... Από τη Λαμία στη Νεόπατρα, την αρχαία Υπάτη, ο δρόμος είναι σύντομος και εύκολος. Υπάρχουν δυο μονοπάτια και εγώ ακολούθησα και τα δύο, το ένα μετά το άλλο. Το ένα περνάει από τη γέφυρα Φρατζή και τη δεξιά όχθη του Σπερχειού, το άλλο από τις ιαματικές πηγές και την αριστερή όχθη. Αν πάρεις το μονοπάτι αυτό πρέπει να διασχίσεις το ποτάμι από ένα ρηχό πέρασμα. Στην επιστροφή ακολούθησα αυτόν τον δεύτερο δρόμο, αλλά φεύγοντας από τη Λαμία τα νερά του Σπερχειού είχαν φουσκώσει τόσο από τις βροχές που δεν μπορούσα να περάσω από τα αβαθή. Έτσι αναγκάστηκα να περάσω από τη γέφυρα Φρατζή. Στο δρόμο αυτό περνάς από τις άκρες του χωριού Κομποτάδες. Η περιοχή είναι κατάφυτη. Είχαν δίκιο οι Λατίνοι ποιητές που εξύμνησαν τις χάρες και τις ομορφιές του Σπερχειού....... Στο κάτω-κάτω που αλλού θα έβρισκε μια πιο ωραία οικογένεια , μια καλύτερη τοποθεσία για το σπίτι του, ένα σιντριβάνι που να μουρμουρίζει πιο γλυκά και έναν κήπο από όπου θα απολάμβανε αυτό το πανόραμα των βουνών και της κοιλάδας; Πού αλλού, εκτός από τα δάση της Οίτης, θα μπορούσε να κυνηγήσει αγριοκάτσικα, ζαρκάδια και αρκούδες; Πού θα έβρισκε, αν όχι στην πεδιάδα του Σπερχειού, πλουσιότερο κυνήγι φασιανού; Καλύτερα ιαματικά λουτρά από την Υπάτη;... Αντικρίζοντας την πλούσια κοιλάδα του Σπερχειού, τα βουνά και τους χειμάρρους που κυλούν απ΄ όλες τις μεριές, είναι εύκολο να νιώσει κανείς το πάθος για την ιδιαίτερη πατρίδα που σε κυριεύει σ΄ αυτήν την απομονωμένη γωνιά του κόσμου, οι μακρινοί απόηχοι του οποίου χάνονται πριν μπορέσουν να διαπεράσουν το φράγμα αυτό των βουνών...
Και ο HENRI BELLE (πέρασε το 1874):
... Διασχίζουμε μεγάλα λιβάδια, σπαρμένα με δασάκια και γεμάτα κοπάδια βοδιών και αλόγων. Ολόκληρη αυτή η κοιλάδα, με πενήντα χιλιόμετρα μάκρος και δέκα ως δώδεκα πλάτος, είναι πολύ εύφορη. Θα είχαν περίφημες αποδόσεις , αν με κατάλληλες εκτροπές μεταχειρίζονταν τα νερά του Σπερχειού και των παραποτάμων του για άρδευση αυτής της όμορφης πεδιάδας. Δυστυχώς, λείπει εδώ μια από τις κυριότερες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της γεωργίας: η ασφάλεια. Οι κάτοικοι βρίσκονται συνέχεια υπό το κράτος του τρόμου και ζουν πιο φοβισμένα από τους κατοίκους του Φαρ-Ουέστ, της περιοχής των Κεφαλοκυνηγών ή των Απάτσι...Τα σύνορα δεν είναι μακριά ... μέσα στο Τουρκικό έδαφος, οργανώνονται συμμορίες ληστών που πέφτουν απρόσμενα πάνω στην Ελλάδα, ληστεύουν τους χωρικούς, χαρατσώνουν τους γαιοκτήμονες, αιχμαλωτίζουν τους ταξιδιώτες και με την ταχύτητα της επιδρομής τους ξεφεύγουν από κάθε καταδίωξη...
http://konstantinosdavanelos.blogspot.com