Το τοξωτό λιθόκτιστο γεφύρι στα Λουτρά Καΐτσας Δομοκού

Το τοξωτό λιθόκτιστο γεφύρι στα Λουτρά Καΐτσας Δομοκού

Γράφει ο Δημήτρης Β. Καρέλης

Στη βόρεια Φθιώτιδα, στις βόρειες κλιτές της Όθρυος και στις παρυφές της Θεσσαλίας, στον παλιό δρόμο Μακρυρράχης – Καρδίτσας, σώζεται το παλιό τοξωτό, λιθόκτιστο γεφύρι του χειμάρρου «Πέντε μύλοι» (Πενταμύλη), πολύ κοντά στα ιαματικά λουτρά της Καΐτσας (Μακρυρράχης) Δομοκού, που στέκει αγέρωχο, χρόνους ολόκληρους, σε πείσμα του καιρού και του χρόνου, χτισμένο εκατοντάδες χρόνια πριν. Είναι ένα πραγματικό στολίδι, άξιο αναφοράς, μελέτης, αναστήλωσης και αξιοποίησης.

Πρόκειται για χαμηλή δίτοξη λιθόκτιστη γέφυρα στον ποταμό Ονόχωνα, στη θέση Πεντεμύλια. Περιλαμβάνει δύο ανισομεγέθεις μεταξύ τους καμάρες. Αποτελείται από ένα κυρίως τόξο και ένα βοηθητικό. Το μήκος της είναι 15 μ. και το πλάτος του καταστρώματος της 2 μ. Πρόκειται για παραδοσιακή λιθόκτιστη κατασκευή θεμελιωμένη στις βραχώδεις όχθες του ποταμού. Είναι χτισμένη με ημικατεργασμένους και λαξευτούς πωρόλιθους. Οι λαξευτοί λίθοι χρησιμοποιούνται στα τόξα.

Είναι κατασκευασμένη με υλικά της περιοχής και με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της γεφυροποιίας, δηλαδή από λαξευτούς πωρόλιθους η φέρουσα κατασκευή του (τόξα), αργολιθοδομή τα τύμπανά του και λιθόστρωτο (καλντερίμι) το κατάστρωμά του. Η κατάσταση διατήρησης της γέφυρας ήταν σχετικά καλή ως πρόσφατα, με μικρής εκτάσεως φθορές στο κατάστρωμά της. Στη γέφυρα πιθανόν κατέληγε λιθόστρωτο μονοπάτι, τμήμα του οποίου διακρίνεται στη θαμνώδη βλάστηση. Η κατασκευή της θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο και πιθανόν στο 18ο αιώνα.[1] Αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα και αντιπροσωπευτικότερα παραδείγματα της παραδοσιακής οδομηχανικής και γεφυροποιίας της όψιμης Τουρκοκρατίας, όπως αυτή διαμορφώθηκε από τους λαϊκούς τεχνίτες στην περιοχή της κεντρικής Ελλάδος.[2]

Το γεφύρι αυτό, αναφέρεται στους τίτλους του Τσιφλικιού Αγόριανης (Άνω Αγόριανης - Εκκάρας) και στα συμβόλαια του «Κτήματος Καΐτσας», ως ορόσημο μεταξύ των δύο χωριών Καΐτσας και Αγόριανης. Αναφέρεται ως γεφύρι «Ντερμποχανή, Τερμοχανή ή Γιατάτα γέφυρα», και προσδιόριζε τα όρια μεταξύ των δύο χωριών, καθώς οι δύο όχθες των ποταμών, χειμάρρων ή ρυακιών, αποτελούσαν «συνήθη όρια».[3] Το όνομα «Ντραμουχανή», αποτελεί παραφθορά του «Ντεμίρ Χάνι» (Ντεμίρ ή Τιμήρ χάνι - πανδοχείο). Το πανδοχείο, που υπήρχε στην περιοχή κατά την τουρκοκρατία, είχε κτιστεί δίπλα σε μικρό οικισμό, ο οποίος αναφέρεται κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, καθώς έγιναν εκεί διάφορες μάχες.[4]

Σίγουρα ετούτο θα’ταν ένα απ’ τα γιοφύρια που αγαπούσαν οι Ξυνίες Νύμφες, τα Στοιχειά και οι Καλότυχες, όπου θα γοήτευαν και θα παράσερναν τα θύματά τους…

Πέντε νερόμυλοι υπήρχαν και κάποιοι απ’ αυτούς λειτουργούσαν μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960, στον ποταμό Πενταμύλη (πέντε μύλοι) ή Μπαμπαλή, στην ευρύτερη περιοχή Μακρυρράχης Δομοκού, προς τη Δρανίστα. Τα πρασινωπά νερά του ήταν αρκετά ώστε να κινούν τους πέντε μύλους, από τους οποίους πήρε το όνομά του.

Το ποτάμι, ο αρχαίος Ονόχωνος (Σοφαδίτικος ή Μπουγιούκ-Τσαναρλής), αποτελεί την εκροή της λίμνης Ξυνιάδος. Τα νερά που υπερχείλιζαν από τη λίμνη έφευγαν από το βορειοδυτικό άκρο της μέσω του χειμάρρου Μπαμπαλή (Πενταμύλη) προς τον Ονόχωνα παραπόταμο του Πηνειού.

Ο Ονόχωρος (που, εκτός από την αρχαία ονομασία του, είναι γνωστός ακόμη και ως Πενδάμης, Κουμαρόρεμα ή Πενταμύλης κλπ) τροφοδοτείται από τα νερά της τοπικής του λεκάνης, καθώς και από την αποστράγγιση του οροπεδίου Ξυνιάδας, έκτασης 80 km2.

Τα επιφανειακά νερά της Ξυνιάδας συγκεντρώνονται σε μία κύρια αποστραγγιστική τάφρο και μέσω μιας τεχνητής χωμάτινης διώρυγας διοχετεύονται στον Ονόχωρο, στο ύψος του χωριού Μακρυράχη.

Το πιο αξιόλογο φυσικό υδατόρευμα είναι ο Δερλιώτης, που πηγάζει πάνω από το χωριό Περιβόλι Δομοκού. Ακόμη, σύμφωνα με μαρτυρίες, στην θέση Πεντεβρύσες του Αγίου Στεφάνου Δομοκού, αναπτύσσονταν πηγές μόνιμης ροής, που έχουν στερέψει από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, οπότε και ανοίχθηκαν οι γεωτρήσεις του Αγίου Στεφάνου.

Το μοναδικό, πανέμορφο τοξωτό γιοφύρι, είναι σήμερα παρατημένο στο έλεος του χρόνου, των καιρικών συνθηκών και των έργων που έγιναν στην ευρύτερη περιοχή, κατά την κατασκευή του νέου αυτοκινητοδρόμου Ε-65, χωρίς καμμιά πρόνοια για τη διάσωση και την αξιοποίησή του…

Πηγές:
1. «Η γη που γεννήθηκε ο Έλληνας – Η ιστορία της Βόρειας Φθιώτιδας και του Δομοκού», Δημήτρης Β. Καρέλης, Μάιος 2013.

2. «ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΣΕΝΑΡΙΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΟΥ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΑ ΣΜΟΚΟΒΟΥ», ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ, Τομέας Υδατικών Πόρων, Υδραυλικών και Θαλάσσιων Έργων, Επιστημονικός υπεύθυνος: Δ. Κουτσογιάννης, Αναπλ. Καθηγητής, Σύνταξη: Α. Κουκουβίνος, Α. Ευστρατιάδης, Λ. Λαζαρίδης, Ν. Μαμάσης, Ιανουάριος 2006.

[1] Γιαλούρη Άννα, Αρχαιολογικό Δελτίο, Χρονικά μέρος Β΄, 2001, σελ. 648.

[2] Τοξωτή γέφυρα (στη θέση Πέντε Μύλοι) στη Μακρυράχη Φθιώτιδας, odysseus.culture.gr.

[3] Αναφορά του κ. Δημήτρη Μπίκα, στο θέμα, με σχόλιο σε σχετική ανάρτηση και Εφημερίδα, «Αγγείες», Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2004, σελ. 5.

[4] Μερικές φορές τα χάνια έπαιρναν το όνομά τους από την επαγγελματική ειδικότητα των εμπόρων ή το είδος των εμπορευμάτων που στεγαζόταν μέσα (Ντεμίρ χάνι , Πιρίντς χάνι κλπ .) Η λέξη «ντεμίρ» (σίδηρος) γράφεται τουρκιστί «τιμούρ» και προφέρεται «ντεμίρ».