Οι προϊστορικοί οικισμοί της αποξηραμένης λίμνης Ξυνιάδας
Η αποξηραμένη πλέον λίμνη Ξυνιάδας βρίσκεται στο οροπέδιο του Δομοκού, στα σύνορα Θεσσαλίας και Φθιώτιδας σε υψόμετρο 463 μ. δίπλα στον παλιό οδικό άξονα Λαμίας-Λάρισας και μετά την αποξήρανσή της αποτελεί ένα εκτεταμένο οροπέδιο, περικλειόμενο από λοφίσκους και χαμηλά βουνά. Η έκταση που κάλυπταν τα πρασινογάλαζα νερά της το χειμώνα, όταν η στάθμη τους έφτανε στο ανώτατο ύψος της, ήταν περίπου 33.000 στρέμματα, εκ των οποίων τα 5.000 περίπου ήταν βάλτος. Τα νερά που υπερχείλιζαν από τη λίμνη έφευγαν από το βορειοδυτικό άκρο της μέσω του χειμάρρου Μπαμπαλή (Πενταμύλη) προς τον αρχαίο ποταμό Ονόχωνα (Σοφαδίτικο) παραπόταμο του Πηνειού. Γύρω από την αποξηραμένη λίμνη υπάρχουν σήμερα πολλά χωριά και πιθανολογείται ότι την ίδια πυκνότητα και μορφή θα είχε η κατοίκηση στην περιοχή κατά τους νεολιθικούς χρόνους. Στην νότια όχθη της άλλοτε λίμνης Ξυνιάδος υπάρχει βραχώδες απότομο ύψωμα, μία φυσική ακρόπολη με πολλά λείψανα οχυρώσεων των ιστορικών χρόνων, όπου βρισκόταν η Αρχαία ακρόπολη των Ξυνιών, το ονομαζόμενο κατά τους νεότερους χρόνους «Αραπονήσι». Κατά την αποξήρανση της λίμνης Ξυνιάδος βρέθηκαν μπηγμένοι ξύλινοι πάσσαλοι, ίχνη λιμναίου οικισμού. Σύμφωνα με τον Αδαμάντιο Σαμψών*, η ανακάλυψη του παλαιότατου παραλίμνιου οικισμού στην Ομβριακή, έγινε μετά την αποκάλυψη της επιφάνειας κατά την αποξήρανση της λίμνης Ξυνιάδας, περίπου το 1970. Από τα επιφανειακά ευρήματα που συγκεντρώθηκαν γίνεται φανερό ότι πρόκειται για δύο νεολιθικές θέσεις του ιδίου οικισμού, με διαφορετική κεραμική, που απέχουν μεταξύ τους 300-400 μ. Τα κεραμικά βρέθηκαν από τη θέση Άμμος έως τον Άγιο Δημήτριο, στις όχθες της άλλοτε λίμνης Ξυνιάδος. Η γειτνίασή της με τη λίμνη και η αφθονία υπολειμμάτων ξύλου που βρέθηκαν σε μεγάλη έκταση, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για λιμναίο, πασσαλόπηκτο οικισμό, παρ’ ότι δεν είναι γνωστή η στάθμη της λίμνης εκείνους τους χρόνους. Η εντατική καλλιέργεια των τελευταίων χρόνων επέφερε μερική καταστροφή του οικισμού, με αποτέλεσμα να υπάρχει στην επιφάνεια πλήθος κεραμεικής και άλλων ευρημάτων. Αξιοσημείωτη είναι η απουσία λίθων, που συναντώνται συνήθως σε αρχαίους οικισμούς. Επειδή είναι αδύνατο να έχουν απομακρυνθεί όλοι από τους καλλιεργητές των κτημάτων, μπορούμε να υποθέσουμε η ότι οι λίθινες κατασκευές βρίσκονται σε βαθύτερα στρώματα, πράγμα αρκετά απίθανο, η ότι ο οικισμός δεν είχε λιθόκτιστες κατοικίες. Πλήθος κεραμικών ευρημάτων όπως όστρακα αλλά και ολόκληρα αγγεία μεταφέρθηκαν στις αποθήκες του Μουσείου της Χαλκίδας. Η γραπτή κεραμεική της Ομβριακής, όσον αφορά την τεχνική και το θεματολόγιο, παρουσιάζεται όμοια με την Πρώιμη Μέση Νεολιθική κεραμεική της Θεσσαλίας. Στο χώρο βρέθηκαν σε αφθονία λίθινα εργαλεία όπως πελέκεις και λίθινα σκεύη, όπως και αρκετοί μυλόλιθοι και τριπτήρες από ψαμμίτη και γρανιτόλιθο, αλλά και αγνύθες και άφθονα πήλινα σφονδύλια. Όπως αναφέρει ο Αδαμάντιος Σαμψών, «από τα επιφανειακά ευρήματα καθίσταται φανερό πως ο οικισμός της Ομβριακής είναι μία ακμαία εγκατάσταση της Μέσης Νεολιθικής, με πολλές πιθανότητες ύπαρξης και παλαιοτέρων λειψάνων της Α.Ν. Μεταγενέστερα ίχνη κατοίκησης δεν υπάρχουν και στις δύο θέσεις. Η ομοιότητα των ευρημάτων με άλλους οικισμούς της Θεσσαλίας δείχνει τη μεγάλη εξάπλωση προς τα νότια του Θεσσαλικού νεολιθικού πολιτισμού, με προέκταση προς τη Στερεά Ελλάδα και μάλιστα σε μία περιοχή που ήταν άγνωστη μέχρι σήμερα για την προϊστορία. Αποδεικνύεται, για μία ακόμη φορά, ότι η έρευνα της νεολιθικής Θεσσαλίας δεν έχει εξαντληθεί και μας περιμένουν σημαντικές ανακαλύψεις στη βόρεια Φθιώτιδα, όπως και στη δυτική και νότια Θεσσαλία (περιοχή Καρδίτσας). Ολόκληρη η περιοχή της αποξηραμένης λίμνης Ξυνιάδας είναι βέβαιο ότι κρύβει και άλλους σημαντικούς προϊστορικούς οικισμούς, κέντρα αξιόλογου πολιτισμού, που ήκμασε από τις αρχές της Νεολιθικής. Στη δυτική πλευρά του λόφου Αραπονήσι, που δεσπόζει στο κέντρο της άλλοτε λίμνης, βρέθηκε μία άλλη νεολιθική θέση με άφθονη άβαφη κεραμεική. Σε πολλές θέσεις γύρω από τη λίμνη βρέθηκαν οψιανοί και όστρακα. Επίσης, στο χωριό Παναγία υπάρχει «μαγούλα» με άφθονη κεραμεική της Μέσης και Νεώτερης Νεολιθικής, που είναι από παλαιότερα γνωστή. Ο Ο. Davies αναφέρει μεσοελλαδικά λείψανα στο ύψωμα στα βόρεια της Ξυνιάδας. Η περιοχή της λίμνης ήταν φυσικό να προσελκύσει από νωρίς τους νεολιθικούς ανθρώπους. Εκτός από την εύφορη καλλιεργήσιμη γη στις παρυφές της λίμνης, που επέτρεπε την ανάπτυξη οικιστικών κέντρων, η αλιεία θα ήταν σημαντικός βιοποριστικός παράγοντας. Γι’ αυτό δεν είναι απίθανη η ύπαρξη πασσαλόπηκτων κατοικιών στον οικισμό της Ομβριακής αλλά και σε άλλες θέσεις της αποξηραμένης λίμνης. Η λίμνη της Ξυνιάδας, που περικλείεται από βουνά, ήταν φυσικό να αποτελέσει μία «κλειστή» περιοχή με δικά της ιδιόμορφα πολιτιστικά στοιχεία, όπως φαίνεται από την κεραμεική της (εγχάρακτα - στικτά)». Εκφράζουμε την ευχή να αρχίσει στο άμεσο μέλλον συστηματική επιφανειακή και ανασκαφική έρευνα στην περιοχή, για να προστατευθούν οι νεολιθικές εγκαταστάσεις από τη συνεχιζόμενη καταστροφή με τη μηχανική καλλιέργεια και να αποκαλυφθούν νέα πολύτιμα στοιχεία του Θεσσαλικού νεολιθικού πολιτισμού.
- Σαμψών, Αδαμάντιος, «Ένας οικισμός του πρώϊμου Σέσκλου στην Ομβριακή Ξυνιάδας», στο «Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών», (XIV/1981/τεύχος 1), Αθήνα, 1981, σ.σ. 104-134.
*Ο Αδαμάντιος A. Σάμψων, (1944-), είναι Έλληνας, αρχαιολόγος, σπηλαιολόγος και καθηγητής στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου.
Δημήτρης Β. Καρέλης
Συγγραφέας -Αρθρογράφος - Πολιτισμολόγος,
Πτυχιούχος του τμήματος Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό
της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ.
karelisdimitris@gmail.com
