ΙΔΕΟπολις
https://iliasgiannakopoulos.blogspot.com
ΗΛΙΑ
ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ
Η «παγίδα του Θουκυδίδη» και η Ρωσία που
βρυχάται…
«Δύο εναντιώτατα ευβουλία
είναι, τάχος τε και οργήν»
(Θουκυδίδης, Δύο πράγματα είναι αντίθετα στη
λήψη σωστής απόφασης, η βιασύνη και η οργή)
Τα τελευταία γεγονότα στην Ανατολική Ευρώπη και
η απότοκη ειδησεογραφία από το Ρωσο –
Ουκρανικό μέτωπο αποτυπώνουν το κλίμα έντασης και γενικευμένης αβεβαιότητας που κυριαρχεί όχι μόνον
στην περιοχή αυτή αλλά και στον κόσμο ολόκληρο. Απειλές πολέμου αλληλοεκτοξεύονται και τα ενδιαφερόμενα κράτη
προετοιμάζονται για την χειρότερη εκδοχή. Οι ευρωπαϊκοί λαοί νιώθουν αμήχανα
μπροστά στην εφιαλτική προοπτική ενός ανοήτως «προαναγγελθέντος πολέμου»,
τη στιγμή που ζούν στην μακαριότητα της πιο ειρηνικής και ευημερούσας ηπείρου
του κόσμου.
Οι ιστορικοί
μελετητές και οι διεθνολόγοι
επιδίδονται σε αναλύσεις και προβλέψεις για τα τεκταινόμενα που ωστόσο δεν
φωτίζουν επαρκώς τα γενεσιουργά αίτια
αυτής της κρίσης. Τα δύο αντιμαχόμενα μέρη, U.S.A. και Ευρώπη vs Ρωσία οχυρωμένα πίσω από το
δικό τους δίκαιο προτρέπουν τον
αντίπαλο να επιδείξει σύνεση και αυτοσυγκράτηση για να αποφευχθεί το χειρότερο.
Οι ιαχές πολέμου, πότε φανερές και πότε υπόρρητες, κλονίζουν όχι μόνον το
αίσθημα ασφάλειας των λαών αλλά και
προσβάλλουν θανάσιμα την λογική των
ανθρώπων.
Εν τω μεταξύ ένα ερώτημα – φάντασμα πλανιέται στην Ευρώπη; Πόθεν προέκυψε η κρίση
αυτή; Συνιστά «φυσικό» φαινόμενο, επινοήθηκε ή είναι συνειδητό κατασκεύασμα κάποιων ηγετών;
Τα «εικότα»
και τα «γεγονότα»
Η Ρωσία
επιρρίπτει τις ευθύνες της κρίσης στην πρόθεση – απόφαση των Η.Π.Α. και της Δ.
Ευρώπης να επεκτείνει τα όρια του
Ν.Α.Τ.Ο. μέχρι και την Ουκρανία. Αυτό κατά τους Ρώσους συνιστά άμεση απειλή
για την εθνική ασφάλεια, αφού το βεληνεκές των όπλων της ατλαντικής συμμαχίας
θα είναι πολύ κοντά στην Μόσχα. Κατηγορεί, επίσης, η Ρωσία το Ν.Α.Τ.Ο. για έναν
αδικαιολόγητο στρατιωτικό «φονταμενταλισμό» που ανατρέπει
παγιωμένες στρατιωτικές ισορροπίες ή διαβεβαιώσεις για μη επέκταση του
στρατιωτικού σκέλους στο υπογάστριό της.
Από την άλλη πλευρά το Ν.Α.Τ.Ο. διεκδικώντας ζωτικό χώρο στις δημοκρατίες της πρώην
Ε.Σ.Σ.Δ. στοχεύει στην διεύρυνση των ζωνών επιρροής του. Διακατέχεται από μία ηγεμονική αντίληψη και υπακούει τυφλά
στον παγκόσμιο φυσικό νόμο της «δύναμης», της επέκτασης. Κατηγορεί,
ωστόσο, και τη Ρωσία πως στα απώτατα σχέδιά της είναι η επανασύσταση της Ε.Σ.Σ.Δ. – έστω και μερικώς – με χώρες γειτονικές,
«ομόφυλες» και πλουτοπαραγωγικά
πλούσιες (ή ένα υβρίδιο νεο-τσαρισμού).
Όλα τα παραπάνω ερμηνεύονται ως «γεγονότα»,
αλλά στην ουσία είναι τα «εικότα», τα πιθανά. Εκείνο που
κυριαρχεί στις ενέργειες και των δύο πλευρών είναι τα εθνικά συμφέροντα και η εξασφάλιση των αναγκαίων οικονομικών πόρων
για την ασφάλεια και την ευημερία των λαών. Ωστόσο εκείνο το στοιχείο που
πυροδοτεί τη συμπεριφορά των δύο πλευρών είναι ένας διάχυτος φόβος για τυχόν απρόβλεπτη και μη – ελεγχόμενη αύξηση της δύναμης του αντιπάλου. Ένας φόβος που διαπερνά όλα τα στρώματα της εθνικής πολιτικής και
απειλεί να οδηγήσει τα δύο μέρη σε σύγκρουση δικαιώνοντας ακόμη μία φορά τη
δύναμη της «Παγίδας
του Θουκυδίδη».
Η «Θουκυδίδειος Παγίδα»
«Ήταν η ολοένα αυξανόμενη δύναμη της Αθήνας που προκάλεσε
φόβο στη Σπάρτη… και κατά
συνέπεια τη σύρραξη ανάμεσα
στις δύο πόλεις αναπότρεπτα»
Ο Θουκυδίδης αναλύοντας τα αίτια του Πελ/κού Πολέμου (421-404) διαπίστωσε πως το βασικό αίτιο
της σύγκρουσης ήταν ο φόβος που
κυριάρχησε στην Σπάρτη (ηγέτιδα ως τότε δύναμη) για τυχόν άνοδο της δύναμης –
επιρροής της Αθήνας σε επίπεδα μη ελεγχόμενα στο μέλλον. Αυτή η επισήμανση του
Θουκυδίδη αποτυπώθηκε με τη σχετική θεωρία ενός αμερικανού καθηγητή ως «Παγίδα
του Θουκυδίδη».
Σύμφωνα, λοιπόν, με αυτήν ο Graham Allison
πιστεύει
πως όταν μία χώρα – δύναμη αυξάνεται απειλητικά για την άλλη ηγεμονεύουσα
δύναμη τότε προκαλεί φόβο και οδηγεί
τις δύο χώρες σε πόλεμο. Για πολλούς αυτό συνιστά ένα ιστορικό φαινόμενο επαναλαμβανόμενο. Είναι μία πραγματικότητα που συναντάμε στην διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας.
Είναι ένας αγώνας φόβου ανάμεσα σε μία
υπερδύναμη και σε μία ανερχόμενη υπερδύναμη. Ο φόβος αυτός κατασκευάζει την
«παγίδα»
και οδηγεί τις χώρες στον πόλεμο.
Πολλοί μιλούν για μία ιστορική επιβεβαίωση της «θεωρίας
πολέμου» του Θουκυδίδη, ενώ κάποιοι άλλοι διατείνονται πως η «ιστορία
επαναλαμβάνεται άλλοτε ως φάρσα κι άλλοτε ως τραγωδία που κύκλους κάνει».
Μία άλλη ανάγνωση της «Θουκυδίδειας Παγίδας» θα
μάς οδηγούσε στη διαπίστωση πως η συγκρότηση του σύγχρονου κόσμου και των
εθνικών κρατών διαμορφώθηκε πάνω στη βάση της οικονομίας της αγοράς.
Με δεδομένο, όμως, την συνεχή κινητικότητα
αυτής τα κράτη κερδίζουν ή χάνουν βαθμίδες στην παγκόσμια ιεραρχία μέσα από έναν ανελέητο οικονομικό ανταγωνισμό. Μέσα σε αυτό το σκηνικό διαμορφώνονται οι συμμαχίες και οι ηγεμονίες που υπερασπίζονται με κάθε τρόπο τα
συμφέροντά τους και όχι σε κάποιους κανόνες ηθικής και δικαίου.
Το θέμα, όμως, είναι ποιος θα νιώσει ότι
συνιστά ηγεμονική δύναμη και από
ποιον απειλείται η δύναμή του. Γιατί
το δομικό στοιχείο που συγκροτεί την Θουκυδίδεια
Παγίδα είναι ο φόβος που είναι
παρών και επηρεάζει τη σκέψη και την
πολιτική των ηγεμονικών δυνάμεων. Το ερώτημα εξακολουθεί να αιωρείται, αν, στο σημερινό σκηνικό που
στήνεται στα Ρωσικο-Ουκρανικά σύνορα κάποιος ή κάποιοι θα παρασυρθούν και θα
πέσουν στην «παγίδα» με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την διεθνή ειρήνη.
Η Real-Politik
«Είναι σίγουρα αξίωμα γενικό παραδεγμένο, πως κανένα κράτος δεν
μπορεί να κρατηθεί ελεύθερο αν δεν είναι στον ίδιο βαθμό ισχυρό με τα γειτονικά
του κράτη»
Ο Θουκυδίδης ως ο απόλυτος εκφραστής και
εισηγητής της realpolitik μάς διδάσκει να βλέπουμε κατάματα την
πραγματικότητα των διεθνών σχέσεων χωρίς τις ιδεοληψίες του παρελθόντος. Όσοι παρασυρμένοι από το φόβο οδηγηθούν στην Θουκυδίδεια Παγίδα δε σημαίνει κατ’
ανάγκην ότι θα είναι και οι νικητές
του πολέμου. Η Θουκυδίδεια Παγίδα ερμηνεύει τη δομική αιτία του πολέμου και δεν προαναγγέλει και τον νικητή.
Κι αυτό γιατί η τελική υπερίσχυση κάποιας ηγεμονικής δύναμης (Η.Π.Α., Κίνα, Ρωσία…)
είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων και όχι μόνον της στρατιωτικής τους ισχύος. Η
στρατιωτική υπεροπλία συνιστά τον αναγκαίο όρο για την επικράτηση αλλά
όχι και τον επαρκή. Οι μικρές
λεπτομέρειες ενός πολέμου μπορεί να κρίνουν και την τελική του έκβαση. Σε αυτές
τις «λεπτομέρειες» ανήκει και ο υβριδικός
πόλεμος, ως ένας παράλληλος του κανονικού, που ωστόσο είναι τόσο αφανής και
δυσερμήνευτος στα διάφορα επίπεδά του αλλά και τόσο αποτελεσματικός στη
διαμόρφωση της ψυχολογίας των εμπολέμων και στην διαμόρφωση της κοινής γνώμης.
Κι ας γνωρίζουμε ότι πίσω από τις ηχηρές διακηρύξεις για το δικαίωμα της εθνικής ανεξαρτησίας – αυτοδιάθεσης και
το σεβασμό του διεθνούς δικαίου αλλά
και τους «όρκους» στη διεθνή ειρήνη κρύβονται ανομολόγητα τα πιο ωμά εθνικά συμφέροντα και οι πιο τιποτένιες
προσωπικές φιλοδοξίες ηγετών και
ηγετίσκων. Σε μία σύγκρουση κανείς δεν θεωρείται «δεδομένος» και κανένας
δεν είναι «αθώος».
Μπορεί στην παγίδα του Θουκυδίδη να
μην οδηγήθηκαν οι Η.Π.Α. και η Κίνα στον σκληρό οικονομικό ανταγωνισμό
που υφέρπει στις σχέσεις τους, ωστόσο όσοι σχεδίασαν την σημερινή
Ρωσο-Ουκρανική κρίση θα πρέπει να γνωρίζουν ότι πέραν από τους κινδύνους που
κρύβονται σε μία τέτοια τεχνητή κρίση υπάρχει και το «επιχείρημα της ολισθηρής
πλαγιάς». Ένα επιχείρημα που μπορεί να αιχμαλωτίσει λαούς και ηγέτες σε
δυστυχίες, ίσως μεγαλύτερες από
εκείνες αν πέσουν στην Θουκυδίδειο παγίδα.
Κανείς, βέβαια, δεν ζητά να γίνουν τα εθνικά κράτη
και οι ηγεμονικές δυνάμεις περισσότερο φορείς Ηθικής. Τουλάχιστον ας μην μάς θεωρούν ανόητους. Κι αυτό γιατί γνωρίζουμε πως
«Η φιλία υπάρχει μεταξύ των ανθρώπων. Μεταξύ των κρατών υπάρχουν
μόνον συμφέροντα»
(Χόχουτ)
Η νίκη της
διπλωματίας και της λογικής
Η ρεαλιστική πολιτική απαιτεί η Δύση και το
Ν.Α.Τ.Ο. να μην «τσιγκλίζουν» -
αγριεύουν την «Αρκούδα» (Ρωσία), γιατί πάνω στο φόβο της μπορεί να προκαλέσει
πολλά πλήγματα. Αλλά και η φοβισμένη – αγριεμένη αρκούδα θα πρέπει να συμβιβαστεί με την πραγματικότητα και
να μην ονειρεύεται την αναβίωση ενός σχήματος – Ε.Σ.Σ.Δ. που η ιστορία το
έσβησε, όπως θα αποβάλει και κάθε στοιχείο νεο-τσαρισμού.
Τη λύση
τελικά θα τη δώσει η διπλωματία και
η λογική και όχι τα παθήματα όσων
ιστορικά από πλάνη έπεσαν στην παγίδα
του Θουκυδίδη. Αν και όλοι πιστεύουμε πως την ειρήνη – έστω και την
προσωρινή – θα την επιβάλουν τα υπερκέρδη
των εταιρειών του Φυσικού Αερίου και του Πετρελαίου.
Στο τέλος οι Αμερικανοί θα κομπορρημονούν πως απέτρεψαν μία Ρωσική εισβολή και
προστάτεψαν μία συμμαχική χώρα, την Ουκρανία… Οι Ρώσοι θα έχουν καλύψει επαρκώς τα δημοσιονομικά τους ελλείμματα λόγω
της αύξησης της τιμής του φυσικού αερίου… Η Ε.Ε. θα έχει εξασφαλίσει την «θαλπωρή»
των Ευρωπαϊκών λαών, άσχετα αν για μία ακόμη φορά δευτεραγωνίστησε.
«Όταν παλεύουν στον βάλτο τα βουβάλια, την πληρώνουν τα βατράχια…»
(Γερμανική παροιμία)
Ας είμαστε καχύποπτοι απέναντι στις προκλητικές
ιαχές του σπαρτιάτη Σθενελαΐδα που
ώθησε τους Σπαρτιάτες στον πόλεμο με τους Αθηναίους με τα γνωστά αποτελέσματα.
Ο φόβος ιστορικά αποδείχτηκε κακός
σύμβουλος για τον άνθρωπο, τα κράτη και τα έθνη.
«Ψηφίζεσθε, ουν, ω Λακεδαιμόνιοι, αξίως της Σπάρτης τον πόλεμον,
και μήτε τους Αθηναίους εάτε
μείζους γίγνεσθαι μήτε τους ξυμμάχους καταπροδιδώμεν, αλλά ξυν τοις θεοίς
επίωμεν επί τους αδικούντας»
(Θουκυδίδης, Α, 86, 5)
Στο τέλος μπορεί οι Αθηναίοι να νικήθηκαν, οι Σπαρτιάτες
να έγιναν οι ηγεμόνες της Ελλάδας, οι σύμμαχοι
να ικανοποιήθηκαν, αλλά η αρχαία Ελλάδα
οδηγήθηκε στην πτώση της. Είναι αυτό
που λέγαμε για τους λανθασμένους υπολογισμούς του «επιχειρήματος της ολισθηρής
πλαγιάς».
Και η Ελλάδα;
Ας μείνουμε με τη χαρά πως για μία ακόμη φορά ο Θουκυδίδης αποτέλεσε αντικείμενο διδασκαλίας για τους διεθνείς
αναλυτές, διπλωμάτες, στρατιωτικούς και ηγέτες.
Μήπως θα έπρεπε κάποτε και στη χώρα μας να
διδάσκεται αυτόνομα ως μάθημα ρεαλιστικής πολιτικής και
ιστορικής
αλήθειας;
Χρήσιμα άρθρα – blog «ΙΔΕΟπολις»
1.
«Τα όρια των ηγεμονιών και η
Ηθική της δύναμης»: Ηλίας
Γιαννακόπουλος
2.
«Περί πολέμου: Ερωτήματα χωρίς
απαντήσεις»: Ηλίας
Γιαννακόπουλος