«Νεοελληνικός Διαφωτισμός, φυσικές και θετικές επιστήμες - Η συμβολή των ελληνικών μεταφράσεων ευρωπαϊκών βιβλίων»
Γράφει ο Δημήτρης Β. Καρέλης
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Προλεγόμενα
Ενότητα Α΄:
Τα κύρια χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ο ρόλος της
διδασκαλίας των φυσικών-θετικών επιστημών
Ενότητα Β΄: Η
συμβολή των ελληνικών μεταφράσεων ευρωπαϊκών βιβλίων στην αφομοίωση της
νεώτερης επιστημονικής σκέψης
Ενότητα Γ΄: Η
οπτική των Ελλήνων λογίων για την επιστήμη και την τεχνολογία
Επίλογος
Βιβλιογραφία
Προλεγόμενα
Το γεγονός της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς
σηματοδοτεί σειρά σπουδαίων αλλαγών στην πνευματική ζωή των ελληνόφωνων
χριστιανικών πληθυσμών στην πάλαι ποτέ κραταιά Βυζαντινή Αυτοκρατορία, που
κατέρρεε υπό το βάρος των εκατέρωθεν πιέσεων, Ανατολής-Δύσης. Το οικουμενικό
πατριαρχείο ανέλαβε το ρόλο του καθοδηγητή σε πνευματικό και πολιτικοκοινωνικό
επίπεδο, με την εκκλησία να ηγεμονεύει
ως τον 18ο αι., ενώ ταυτόχρονα εδραιώθηκε η κυριαρχία της
αριστοτελικής κοσμοθεωρίας, έναντι της πλατωνικής παράδοσης και διευρύνθηκε η ρήξη
με τη Δύση, αφήνοντας τους ελληνικούς και ελληνόφωνους πληθυσμούς μακριά από
διεργασίες και ζυμώσεις που διαδραματίζονται κατά την περίοδο του Ευρωπαϊκού
Διαφωτισμού (1688-1789).[1]
Δύο βιβλία που εντάσσονται στην εκδοτική δραστηριότητα του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού είναι τα Ἀπανθίσματα ἔκ τινος βιβλίου ἑτερογλώσσου (Βιέννη
1797) του Στέφανου Δημητριάδη και το Φυσικῆς ἀπάνθισμα (Βιέννη 1790) του
Ρήγα Φεραίου ή Βελεστινλή. Στην πρώτη ενότητα της παρούσης εργασίας αναζητούμε τα
κύρια χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ως πνευματικού κινήματος και
το ρόλο της διδασκαλίας των φυσικών-θετικών επιστημών την ίδια περίοδο.
Στη δεύτερη ενότητα, μελετούμε τον τρόπο με τον οποίο συνέδραμαν οι
ελληνικές μεταφράσεις ευρωπαϊκών βιβλίων στην αφομοίωση της νεώτερης
επιστημονικής σκέψης στον ελληνόφωνο κόσμο, πριν την ελληνική επανάσταση και
στην Τρίτη ενότητα σκιαγραφούμε την οπτική των Ελλήνων λογίων για την επιστήμη
και την τεχνολογία όπως αυτή παρουσιάζεται στα δύο αυτά βιβλία.
Ενότητα
Α΄: Τα κύρια χαρακτηριστικά του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και ο ρόλος της
διδασκαλίας των φυσικών-θετικών επιστημών
Ως τις αρχές του 17ου αιώνα δεν εμφανίζεται ιδιαίτερα
σημαντική πνευματική παραγωγή στους τομείς της φιλοσοφίας και των επιστημών,
καθώς οι υστεροβυζαντινοί λόγιοι από την άλωση και μετά καταφεύγουν στην δύση
και κυρίως στην Ιταλία, όπου και αφομοιώνονται από την εντόπια πολιτιστική
δράση.[2]
Η επανίδρυση της Πατριαρχικής Ακαδημίας (Το 1661, μετέπειτα «Μεγάλη
του Γένους Σχολή») ήταν ίσως η μοναδική εκπαιδευτική διεργασία κατά τους
πρώτους αιώνες, καθώς απουσίαζε οποιαδήποτε πίεση των πληθυσμών προς την
κατεύθυνση οργανωμένης ελληνόφωνης εκπαίδευσης.[3]
Η πίστη του Κύριλλου Λούκαρι στην ανάγκη δημιουργίας μιας ισχυρής
συλλογικής ταυτότητας των ελληνόφωνων ορθοδόξων, ως διακριτής πολιτισμικής
οντότητας, η εκπαιδευτική πολιτική του, μέσω του Πατριαρχείου, αλλά και ο συνταυτισμός
του με τον λόγιο, φιλόσοφο Θεόφιλο Κορυδαλλέα, ευνόησαν τη θετική αλλαγή πλεύσης
στο φιλοσοφικό λόγο της εποχής, θέτοντας ουσιαστικά τις βάσεις του Νεοελληνικού
Διαφωτισμού.[4]
Ο νεοαριστοτελισμός του Κορυδαλλέα καθιστά σαφές πως η αναγέννηση της
φυσικής φιλοσοφίας είναι σημαντικότατη συνιστώσα των διεργασιών προσδιορισμού
της συλλογικής ταυτότητας των ορθόδοξων Ελλήνων της Βαλκανικής, αποτελεί μια
σπουδαία καινοτομία στην πνευματική ζωή, ενώ η σημασία της συγκρότησης και άρθρωσης
ελληνικού επιστημονικού λόγου, είναι πασιφανής.[5]
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, ένα κίνημα που εμφορούνταν από τις ιδέες του
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, εμφανίστηκε στον ελλαδικό χώρο περί τα τέλη του 17ου
αιώνα (1669-1820) ή στενότερα, στην πεντηκονταετία
1774-1821. Ως κυριότερα χαρακτηριστικά του θα πρέπει να παραθέσουμε το
θερμό ενδιαφέρον για τα πνευματικά ζητήματα και την προσπάθεια αναβίωσης της
ελληνικής κλασσικής αρχαιότητας, τις μεταφράσεις ξενόγλωσσων βιβλίων, την
έκδοση πρωτότυπων συγγραμμάτων αλλά και τις εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων, καθώς
διατίθενται μεγάλα ποσά από χορηγούς που υποστηρίζουν την δημιουργία
βιβλιοθηκών και την έκδοση των βιβλίων, αλλά και την ίδρυση σχολείων με τη
χρήση νέων μεθόδων διδασκαλίας, μακριά από θρησκευτικούς δογματισμούς.
Εκδηλώθηκε με σαφή καθυστέρηση έναντι του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, λόγω
των ειδικών συνθηκών που επικρατούσαν στις κατεχόμενες από τους Οθωμανούς
περιοχές και εξελίχθηκε στις ελληνικές παροικίες της δύσης και στα μεγάλα
αστικά κέντρα, με σκοπό την δημιουργία εθνικής ταυτότητας, αλλά και την πνευματική
αφύπνιση του Γένους, με τελικό στόχο, την λαϊκή εξέγερση και την επανάσταση.
Οριακό σημείο και αφορμή για σοβαρές ανακατατάξεις στην πνευματική ζωή
των ελληνικών κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήταν η Γαλλική Επανάσταση
(1789), καθώς τότε αρχίζουν να υλοποιούνται σοβαρές αλλαγές στην εκπαίδευση των
ελληνόφωνων πληθυσμών, χωρίς βέβαια να μιλούμε για μια ουσιαστική μεταρρύθμιση,
εξαιτίας κυρίως της πίεσης των Φαναριωτών και των Ελλήνων εμπόρων, που
επιδιώκουν διακαώς μια αναζωογόνηση της πνευματικής ζωής.[6]
Οι Φαναριώτες είναι το νέο
κοινωνικό στρώμα που δημιουργείται περί του Οικουμενικού Πατριαρχείου και
αναρριχάται στην διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στα εκκλησιαστικά
οφφίκια, καθώς εκείνοι διαθέτουν σοβαρή ευρωπαϊκή παιδεία και ισχυρές πολιτικές
φιλοδοξίες. Μολονότι οι Φαναριώτες
κινούνται περί του Πατριαρχείου και της εκκλησίας, συνιστά πλέον για κείνους κοινή
πεποίθηση πως η πνευματική ενεργητικότητα και ο φιλοσοφικός στοχασμός δεν πρέπει
να περιστρέφονται αυστηρά πέριξ του διπόλου ορθοδοξία-νεοαριστοτελισμός, παρά
τις επιλεκτικές προσεγγίσεις του εκκλησιαστικού κατεστημένου.[7]
Ένα μεγαλεπήβολο στόχο, μείζονος σημασίας, αποτελεί τότε και η αφομοίωση
των νέων φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών.[8]
Ωστόσο, οι έμποροι και βιοτέχνες προσβλέπουν και ελπίζουν αποκλειστικά
και μόνον στην απόκτηση γνώσεων, για τους γόνους και διαδόχους τους στις
οικογενειακές επιχειρήσεις και δίκτυα, για τον αποτελεσματικό συντονισμό των
διοικητικών και οικονομικών τους καθηκόντων.[9]
Η ενασχόληση των Ελλήνων λογίων με τις φυσικές επιστήμες παρουσιάζει
ιδιαιτερότητες και διαφέρει σε σχέση με τον βασικό ρόλο των λογίων των χωρών
του κέντρου, καθώς εκείνοι παράγουν πρωτογενή επιστημονική γνώση ενώ οι λόγιοι
του ελλαδικού χώρου προσπαθούν να διαδώσουν τη γνώση, μέσω του εκπαιδευτικού
συστήματος και προάγουν τη μελέτη της φύσης πρωτίστως με φιλοσοφικό τρόπο. Ο λόγος
των Ελλήνων λογίων συνοδευόταν από έντονες θεολογικές συνδηλώσεις σχετικά με το
ορθόδοξο δόγμα, ενώ δεν ιδιοποιήθηκαν ποτέ την πειραματική παράδοση της δυτικής
φιλοσοφίας.[10]
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός είναι οπτιμιστικός, αποδίδει συνεπώς ξεχωριστή
σημασία σε θέματα αγωγής, προάγει τις ζωντανές γλώσσες και τα εθνικά ιδιώματα,
καλλιεργεί την ελεύθερη κριτική έρευνα, τη γνώση του φυσικού κόσμου, προάγει
την ανεξιθρησκία και την αξιοπρέπεια του κάθε άνθρωπου.[11]
Ενότητα Β΄: Η συμβολή των ελληνικών
μεταφράσεων ευρωπαϊκών βιβλίων στην αφομοίωση της νεώτερης επιστημονικής σκέψης
Τα διεθνή γεγονότα στα τέλη του 17ου και τις αρχές του 18ου
αιώνα ευνοούσαν την ανάπτυξη του νέου επιστημονικού λόγου, ακόμη και στον
υπόδουλο ελλαδικό χώρο και οι γενιές των Ελλήνων λογίων που ακολούθησαν διαδραμάτισαν
αποφασιστικό ρόλο, δημιουργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για την σύνθεση και
εκφορά ενός τέτοιου νέου επιστημονικού λόγου, την περίοδο ως την Ελληνική
Επανάσταση του 1821.[12]
Σύντομα πραγματοποιήθηκε μια ουσιαστική διαφοροποίηση και μια ορμητική
μεταστροφή προς τη γνώση του εξωτερικού κόσμου, προς τη διαχρονία με τη
μετάφραση ιστορικών έργων, προς την συγχρονία με τη μετάφραση γεωγραφικών, προς
τον φυσικό περίγυρο με τις θετικές επιστήμες και προς την αφαίρεση με τα
μαθηματικά, με τη λογοτεχνία να μένει προσωρινά στο περιθώριο.[13]
Η μετάφραση νεωτερικών έργων είναι ένα από τα εντονότερα χαρακτηριστικά
του Ελληνικού Διαφωτισμού, κατά τα έτη της ακμής του, καθώς οι Έλληνες έμποροι
συνετέλεσαν στην μεταφορά, στη διάδοση και μετάφραση προοδευτικών ιδεών, στον
ελλαδικό χώρο.[14]
Ο Ευγένιος Βούλγαρης, κλασικός
εκπρόσωπος του νέου πνεύματος στην φιλοσοφία και την επιστήμη, συνέγραψε αλλά
κυρίως μετέφρασε, πλήθος σημαντικών βιβλίων με μεγάλο εύρος στα ζητήματα της
φιλοσοφίας και των επιστημών. Τις μεταφράσεις αυτές εκπόνησε κυρίως κατά τη
δεκαετία 1740-1750, με σκοπό να χρησιμοποιηθούν στη διδασκαλία του. Ο
Βούλγαρης, παρότι πρεσβεύει την «αυθεντία των Γραφών» έναντι
οποιασδήποτε άλλης γνωσιακής θεώρησης του κόσμου, προχώρησε σε μια εξαιρετική
παραχώρηση, ότι δηλαδή, όσον αφορά τις ανθρωπιστικές τέχνες και τις επιστήμες
είναι δυνατόν να υφίσταται πλήρης ελευθερία.[15]
Την μεταφραστική πρακτική συνέχισαν οι επόμενες γενιές λογίων, όπως ο
Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ο Γαβριήλ Καλλονάς, Δημήτριος Φωτιάδης-Καταρτζής, Ο Νικόλαος
Καρατζάς, ο Ρήγας Φεραίος, ο Επιφάνιος
ή Στέφανος Δημητριάδης, ο Κωνσταντίνος Κούμας και άλλοι.
Ο Αδαμάντιος Κοραής, ίσως ο τελευταίος του
κύκλου των μεγάλων Ελλήνων διαφωτιστών, δεν περιορίζει την επιθυμία του για την
διάδοση της παιδείας στα σχολικά χρόνια και προχωρά σε υποδείξεις για την
μετάφραση δυτικών έργων στα ελληνικά, λογοτεχνικών ή διδακτικών, ενώ τονίζει
την ανάγκη έκδοσης ενός περιοδικού για τη «μετακένωση»
της δυτικής παιδείας στον ελληνικό χώρο.[16]
Ενότητα
Γ΄: Η οπτική των Ελλήνων λογίων για την επιστήμη και την τεχνολογία
Ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798),
ο οποίος υπήρξε γεννημένος ηγέτης και ολοκληρωμένος επαναστάτης, στήριζε την
επανάσταση πάνω σε γνήσιες ανθρώπινες αξίες, ενώ μελετούσε τα έργα του γαλλικού
διαφωτισμού χωρίς να επηρεάζεται από τα αθεϊστικά ή άλλα κινήματα της εποχής
του, επιλέγοντας να κρατήσει ότι θεωρούσε σωστό.[17]
Κατά τον ίδιο περίπου τρόπο λειτουργούσε ως φαίνεται και ο λόγιος Στέφανος
Δημητριάδης (1760-1825), καθώς η μεταφραστική πρακτική που ακολουθούσε στόχευε
κυρίως στην αποσιώπηση πολλών «βλαπτικών στοιχείων κοινωνικής κριτικής».[18]
Το έργο του Ρήγα Φυσικής Απάνθισμα (1790), εντάσσεται στην προσπάθεια
των ανθρώπων των γραμμάτων, κατά τα προεπαναστατικά χρόνια, να μεταλαμπαδεύσουν
στον ελλαδικό και ελληνόφωνο χώρο, τις κατακτήσεις του νεώτερου επιστημονικού
και φιλοσοφικού στοχασμού και το πνεύμα του ορθού λόγου, το οποίο πρέσβευε ο
Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, απαλλαγμένων από προλήψεις και δεισιδαιμονίες, «να
εκλαϊκεύσουν τις επιστήμες και να μεταφέρουν εις το ταλαίπωρον Γένος την
μάθησιν της Eυρώπης» (Δημ. Kαταρτζής).[19]
Ο Ρήγας συνέγραψε το βιβλίο του Φυσικής απάνθισμα, με σκοπό να
καλύψει την απουσία ενός απλουστευμένου εγχειριδίου κατά των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών που επικρατούσαν στον λαό, ως αποτέλεσμα
της άγνοιας των φυσικών αιτίων των διαφόρων φαινομένων, το οποίο να
καλύπτει, σε «απλούν ύφος», όπως γράφει ο ίδιος, την εκλαϊκευμένη γνώση
της φυσικής στα ελληνικά.[20]
Ο Ρήγας δεν ήταν φυσικός, προσπάθησε όμως, να μεταφέρει ανθρωποκεντρικά,
με κατανοητά λόγια και περιγραφές, τις νέες επιστημονικές γνώσεις και να
εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα όπως η βροντές, οι αστραπές ή το χιόνι, αλλά και
πως σχηματίζονται οι κομήτες ή πως συμβαίνουν οι σεισμοί, φαινόμενα «των
οποίων αι αρχαί ήταν άγνωστοι εις τους αμαθείς και δειλούς», σε όσους
ακολουθούσαν «τους μύθους των γραιών».[21]
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι σχετικό με την κυκλοφορία του
αίματος και θεωρείται ως η πρώτη αναγραφή της κυκλοφορίας του αίματος σε έντυπο
ελληνικό βιβλίο, το οποίο ο Ρήγας έλαβε από την Γαλλική Εγκυκλοπαιδεία: «Το
φυσικόν αποτέλεσμα της παντοτινής κινήσεως αυτής, είναι ότι η καρδία δέχεται
και διώχνει το αίμα αλλολοδιαδόχως. Το διωγμένον αίμα από το δεξιόν […] από την
φλέβαν λεγομένην κοίλην, ήτις τελειώνει την κυκλοφορίαν».[22]
Τα επιστημονικά επιτεύγματα όπως ήταν φυσικό επηρέασαν τα λογοτεχνικά
κείμενα και την ελληνική γραμματεία. Στο έργο του Στέφανου Δημητριάδη Ἀπανθίσματα
ἔκ τινος βιβλίου ἑτερογλώσσου (1797),
ένα «προδρομικό κείμενο μελλοντολογίας και επιστημονικής φαντασίας», στο
οποίο ο αφηγητής, μετά από ένα ονειρικό ταξίδι στο μέλλον, βρίσκεται στην ίδια
πόλη 700 χρόνια μετά, διαπιστώνει τεράστιες αλλαγές, μολονότι προς το καλύτερο.
Θωρεί λοιπόν εκεί μια κοινωνία η οποία υιοθέτησε καινοφανή τρόπο ζωής,
φυσικότερο και ορθολογικότερο, απαλλαγμένο από δεισιδαιμονίες, βασισμένο στην
ισότητα, την απλότητα, την κοινωνική πρόνοια και την τάξη, μια ουτοπική
πολιτεία, με ιδανικό σύστημα παιδείας, όπου κυβερνά μια πεφωτισμένη διοίκηση
και με τη συνδρομή της τεχνολογίας, είναι όλα ιδανικά, ευδαιμονικά. Στο κείμενο
του Δημητριάδη καθίσταται σαφές πως ότι η επιστήμη, ως πολιτιστικό κοινωνικό
στοιχείο, έχει αμφίδρομη και ανατροφοδοτούμενη σχέση με την λογοτεχνία.[23]
Επίλογος
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός χωρίς να εμφανίζει χαρακτηριστικά αυτούσιας
πολιτιστικής παρουσίας, λειτουργούσε στα πλαίσια μεταβατικών ζυμώσεων και
συγκρουσιακών καταστάσεων, ενώ εκείνος πρώτος απέδειξε με νομικά επιχειρήματα
πως, έστω και υπό καθεστώς υποτέλειας, οι Έλληνες αποτελούσαν ιδιαίτερη και
αυθύπαρκτη εθνότητα.[24]
Ο Ελληνικός Διαφωτισμός, φύσει αισιόδοξος, πρότασσε την δύναμη του ορθού
λόγου, ο οποίος θεωρούνταν ισχυρότερος από παραδόσεις και αυθεντίες, ενώ καλλιεργούσε
την ελεύθερη κριτική έρευνα και τη γνώση του φυσικού νόμου μέσω της
παρατήρησης, ενώ πίστευε στην δυνατότητα βελτίωσης του ανθρώπου.
Οι μεταφράσεις ξενόγλωσσων έργων από τους Έλληνες διαφωτιστές, συνέβαλαν
καθοριστικά στην αφομοίωση της νεώτερης επιστημονικής και λογοτεχνικής σκέψης,
σε μια κομβική περίοδο για την πορεία του ελληνικού πολιτισμικού γίγνεσθαι.
Ο Ρήγας στο Φυσικής απάνθισμα, χωρίς ο ίδιος να εκφράζει
επιστημοσύνη, αποδίδει με απλό και κατανοητό λόγο μεταφέρει τη σπουδαία
επιστημονική γνώση στον ελληνικό χώρο κατά της δεισιδαιμονίας και των
προλήψεων. Το έργο του Στέφανου
Δημητριάδη Ἀπανθίσματα, ένα διήγημα επιστημονικής φαντασίας που όπως
διατείνεται ο ίδιος μετέφρασε από ξενόγλωσσο βιβλίο, εκφράζει την αμφίδρομη
σχέση μεταξύ θετικής επιστήμης και λογοτεχνίας.
Βιβλιογραφία
·
Βελεστινλής, Ρήγας, Φυσικῆς Ἀπάνθισμα, […] πρὸς
ὠφέλειαν τῶν ὁμογενῶν. Ἐν Βιέννῃ, ἐκ τῆς Τυπογραφίας τοῦ Εὐγενοῦς Τράττνερ,
1790.
·
Δημαράς, Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, 5η έκδοση, Αθήνα 1989.
·
Δημητριάδης, Στέφανος, Ἀπανθίσματα ἔκ τινος βιβλίου
ἑτερογλώσσου, […], Μαρκίδες Πούλιοι, Βιέννη, 1797.
·
Καραμπερόπουλος Δ., Ρήγας και Ορθόδοξη πίστη,
Αθήνα, 2005.
·
Καραμπερόπουλος, Δ., «Το Φυσικῆς ἀπάνθισμα
του Ρήγα Βελεστινλή: πρώτη απόπειρα σε απλούν ύφος», Αθήνα, 2011.
·
Καράς, Γ., «Pήγα
Bελεστινλή, «Φυσικής Aπάνθισμα», Ένα έργο κατά της αμάθειας «για να αναλάβη το
πεπτωκός Eλληνικόν Γένος»», Καθημερινή, Ένθετο
«Επτά Ημέρες», Κυριακή 22 Μαρτίου 1998.
·
Κόκκορη, Β., Οι «ουτοπικοί» πολιτισμοί όπως
περιγράφονται στα λογοτεχνικά έργα του 19ου αιώνα: η χρήση της
επιστήμης και της τεχνολογίας ως μέσων για την κατάκτηση της ανθρώπινης
ευημερίας, Hellenic Academic Libraries Journal (2), 2 (2016).
·
Ξυδάκης Μ., «Στέφανος Δημητριάδης - Louis
Sebastien Mercier. Η μεταφραστική πρακτική ως δίαυλος ιδεολογικής προσέγγισης
την περίοδο του νεοελληνικού Διαφωτισμού», Θεσσαλικά Μελετήματα 5, 2015.
·
Πατηνιώτης Μ., «Οι Έλληνες λόγιοι του 18ου αιώνα
και οι επιστήμες του Διαφωτισμού», ηλεκτρονικά Πρακτικά 4ου
Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών.
·
Χριστιανίδης, Γ. κ.ά., Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη: από την Αρχαιότητα έως τον 20ό αιώνα, τόμ. Β΄, Πάτρα: Ε.Α.Π.,
2000.
Συγγραφέας -Αρθρογράφος - Πολιτισμολόγος,
Πτυχιούχος του τμήματος Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό
της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ.
Copyright © 2022 - All Rights Reserved
[1]
Χριστιανίδης, 321.
[2]
Χριστιανίδης, 322.
[3]
Χριστιανίδης, 322-323.
[4]
Χριστιανίδης, 327.
[5]
Χριστιανίδης, 327.
[6]
Χριστιανίδης, 338-339.
[7]
Χριστιανίδης, 332-334.
[8]
Χριστιανίδης, 333.
[9]
Πατηνιώτης Μ., 5.
[10]
Χριστιανίδης, 355.
[11]
Δημαράς, 6.
[12]
Χριστιανίδης, 349.
[13]
Δημαράς, 69.
[14]
Δημαράς,14.
[15]
Χριστιανίδης, 341-342.
[16]
Δημαράς, 111.
[17]
Καραμπερόπουλος, 2005, 37.
[18]
Ξυδάκης, 10.
[19]
Καράς, 16.
[20]
Καραμπερόπουλος, 2011, 8.
[21]
Καράς, 16.
[22]
Καραμπερόπουλος, 2011, 18.
[23]
Κόκκορη, 65.
[24]
Δημαράς, 18.
ΕΛΠ22- 4η 2016-2017
 |
*Δημήτρης Β. Καρέλης
Συγγραφέας -Αρθρογράφος - Πολιτισμολόγος,
Πτυχιούχος του τμήματος Σπουδών στον Ελληνικό Πολιτισμό
της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών του ΕΑΠ.
Copyright © 2022 - All Rights Reserved