 |
| Ο Σπυρίδων Ζαμπέλιος στο περιοδικό Έσπερος (1881) |
«Ποια η σημασία της ενσωμάτωσης του αυτοκρατορικού παρελθόντος των αρχαίων Μακεδόνων και των Βυζαντινών στο ελληνικό εθνικό αφήγημα από τους Έλληνες ιστοριογράφους του 19ου αιώνα;»
Γράφει ο Δημήτρης Καρέλης*
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Προλεγόμενα
Ενότητα Α΄: Η σημασία της ενσωμάτωσης του αυτοκρατορικού παρελθόντος των αρχαίων Μακεδόνων και των Βυζαντινών στο ελληνικό εθνικό αφήγημα από τους Έλληνες ιστοριογράφους του 19ου αιώνα
Βιβλιογραφία
Προλεγόμενα
Την περίοδο των αρχών του 19ου αιώνα, το ελληνικό έθνος είχε πάψει προ πολλού να υπάρχει στη συνείδηση του περισσότερου επιστημονικού αλλά και πολιτικού κόσμου της εποχής. Η άλωση της Κορίνθου (146 π.Χ.), θεωρούνταν για κείνους όχι απλά το τέλος της αρχαίας περιόδου, αλλά ολόκληρης της Ελληνικής Ιστορίας, ενώ η Ρωμαϊκή κυριαρχία θεωρήθηκε το κύκνειο άσμα του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Όλη η περίοδος του μεσαιωνικού Ελληνισμού και της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, θεωρούνταν κόσμος αλλότριος προς τον Ελληνικό, συνδεόμενος με ασθενείς και επιφανειακούς δεσμούς.[1]
Ενότητα
Α΄: Η σημασία της ενσωμάτωσης του
αυτοκρατορικού παρελθόντος των αρχαίων Μακεδόνων και των Βυζαντινών στο ελληνικό
εθνικό αφήγημα από τους Έλληνες ιστοριογράφους του 19ου αιώνα.
Οι εκπρόσωποι της εθνικής ιστορικής
σχολής του
19ου αιώνα, έπρεπε ν’ αποδείξουν
ότι το ελληνικό έθνος επιβίωσε διαχρονικά, από την αρχαιοελληνική και ελληνιστική,
ως και την Βυζαντινή περίοδο, καταφέρνοντας ότι και οι ίδιοι επεδίωκαν, να κυριαρχήσει
και να «κυβερνήσει την Ανατολή». Επιπλέον, είχαν ν’ αντιμετωπίσουν τις «ανυπόστατες»
θεωρίες και ισχυρισμούς του Φαλμεράυερ περί «εκσλαβισμού» της Ελλάδας, που είχαν προκαλέσει πολιτική θύελλα, πληγώνοντας την «εθνική υπερηφάνεια».[2]
Το βασικό επιχείρημα
του Αδαμάντιου Κοραή, των επαναστατημένων Ελλήνων και των Φιλελλήνων, ήταν ότι τούτο
το γένος επιβάλονταν να απελευθερωθεί, να υπάρξει ξανά ελεύθερο, όπως στο
αρχαίο του παρελθόν, να μεγαλουργήσει και να «κυβερνήσει την Ανατολή», όπως την
εποχή των Μακεδόνων και των Βυζαντινών. Τούτο έπρεπε ν’ αποδείξουν, με την
ιστοριογραφία τους, οι «καθ’ ημάς κορυφαίοι βυζαντινογράφοι» Παπαρηγόπουλος και
Ζαμπέλιος, αποκαθιστώντας το Βυζάντιο στην ελληνική εθνική συνείδηση. Οι
Έλληνες ιστοριογράφοι θεωρούσαν μοναδικό τους «χρέος» προς την πατρίδα, την
νομιμοποίηση των «εθνικών δικαίων», μέσω της δημιουργίας ενός «ιστορικού
διαβατηρίου», για την πραγμάτωση της Μεγάλης Ιδέας,
του αλυτρωτισμού και των «χαμένων πατρίδων».[3]
Ο ενωτικός, «εθνικός
ιστοριογράφος» Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος και ο «ρομαντικός» Σπυρίδων Ζαμπέλιος,
γράφοντας την «ιστορία του ελληνισμού» και κυρίως την ιστορία του «μεσαιωνικού
ελληνισμού», επεδίωκαν μέσω των αναφορών σ’ ένα «ένδοξο παρελθόν» και αναλόγως με
τις στοχεύσεις του παρόντος, την «εθνική ανεξαρτησία» ή την «εθνική ολοκλήρωση».
Όταν ο Ζαμπέλιος έκανε λόγο για την «ιστορική δικαίωση του Βυζαντίου»,
αναφερόταν ουσιαστικά στην αναγνώριση των «εθνικών δικαίων» της εποχής του.[4]
Για τον
Ζαμπέλιο, η διαχρονική ιστορική διαδρομή του Ελληνισμού, εμπνέεται και εμφορείται
από ένα αριστοτελικό σχήμα, «μοναρχία, αριστοκρατία, δημοκρατία», πάνω στο οποίο
εδράζει την ορθότητα των απόψεών του.[5]
Η σχέση ιστορίας και πολιτικής, με λίγα λόγια, γινόταν αποδεκτή και εξαγνιζόταν,
παρά τις επιφυλάξεις των ίδιων των εθνικών ιστορικών για την επιστημονική
δεοντολογία.[6]
Οι ελληνόφωνοι
Ορθόδοξοι πλυθυσμοί της οθωμανικής αυτοκρατορίας, προτού εμφανιστεί ο ελληνικός
εθνικισμός, είχαν ως σημείο αναφοράς τους χριστιανούς Βυζαντινούς αυτοκράτορες,
τους «βασιλείς του γένους».[7]
Ο Ζαμπέλιος, αναφέρει το «Ελληνοχριστιανικόν στοιχείον» του Βυζαντίου, συγκρίνοντάς
το με το «γεγηρακός Ρωμαϊκόν».[8]
Η σύγκριση αυτή έπρεπε να αποβαίνει θετική για τον Βυζαντινό πολιτισμό και να υπερβαίνει
την ιστορική και πολιτισμική αξία της αρχαίας Ρώμης.[9] Ο ίδιος, προσπαθεί να στηρίξει τη διαχρονική ενότητα
του Ελληνισμού, μέσω της φιλοσοφικής του θεώρησης, άξονας της οποίας είναι το
σχήμα του τριαδικού Θεού, όπως και το τρίσημο σχήμα της ανάπτυξης του Ελληνισμού:
αρχαιότητα, Βυζάντιο, νέος ελληνισμός.[10]
Πολλοί όμως λόγιοι, όπως ο Αδαμάντιος Κοραής και ο διδάσκαλος Γρηγόριος Παλιουρίτης, δεν πίστευαν ότι η Μακεδονική και Ελληνιστική ιστορία αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της «ιστορίας των Ελλήνων», καθώς θεωρούσαν τους Μακεδόνες «βάρβαρο λαό», που στέρησε την ελευθερία των Ελλήνων.[11]
Ως το 1850, πολλοί Έλληνες λόγιοι και ιστοριογράφοι, έδειχναν ιδιαίτερα επιφυλακτικοί σχετικά με τη δυνατότητα ένταξης της Μακεδονικής και της Βυζαντινής περιόδου στη μακραίωνη και διαχρονική ιστορία του ελληνικού έθνους. Το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ξεκινά μια νέα οπτική θεώρηση του ζητήματος, υπό το πρίσμα της «ενιαίας και αδιαίρετης» ιστορίας, με την υποσημείωση ότι: «κάθε έθνος μπορεί να εκπληρώνει διάφορες ιστορικές εντολές». Ο Ζαμπέλιος (1852) και ο Παπαρρηγόπουλος (1853), αναθεωρώντας τις προηγούμενες επιφυλάξεις τους, συνέδεσαν ιστορικά την αρχαιότητα με το Νέο Ελληνισμό, ανασύροντας από τη λήθη του παρελθόντος το «ορθόδοξο Βυζάντιο», στα πλαίσια μιας πολιτικοκοινωνικής μετεξέλιξης.[12]
Ο Μέγας Αλέξανδρος και η Μακεδονία, ενθρονίζονται τότε συμβολικά σε κεντρικό σημείο της εθνικής ιδεολογίας, καθόσον στη μνήμη του λαού επέζησαν ως «ηρωικός θρύλος». Στην εξέχουσα μορφή του στρατηλάτη Μεγάλου Αλεξάνδρου, σμίγουν η Ανατολή με την Ελλάδα και η «ελληνική μεγαλόνοια» ενσαρκώνεται στο «κόσμιον του Αλεξάνδρου πρόσωπον».[13]
Βιβλιογραφία
· Βιογραφία και κρίσεις περί του Κ. Παπαρρηγοπούλου και του έργου αυτού. Δημοσίευση: Εν Αθήναις: Ελευθερουδάκης, χ.χ. (1926;).
· Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΓ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1833 έως το 1881, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα: 1977.
·
Ζαμπέλιος Σπυρίδων, Άσματα
δημοτικά της Ελλάδος, Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού
ελληνισμού. Τυπογραφείον Ερμής Α.Τερζάκη και Θ.Ρωμαίου, Κέρκυρα, 1852.
·
Ζαμπέλιος Σπυρίδων, Βυζαντιναί
μελέται: Περί πηγών νεοελληνικής εθνότητος από η' άχρι ι' εκατονταετηρίδος μ.Χ..
Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, Εν Αθήναις, 1857.
· Κουμπουρλής Γιάννης, «Όταν οι ιστορικοί μιλούν για τον εαυτό τους: ο ρόλος του εθνικού ιστορικού στους πρωτοπόρους της ελληνικής εθνικής σχολής», στο: Κιτρομηλίδης, Πασχάλης, Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002: πρακτικά Δ' διεθνούς συνεδρίου ιστορίας, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ), Αθήνα, 2004: 81-101.
· Κουμπουρλής Γιάννης, Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους στους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού: Η διαμάχη για το όνομα του έθνους και οι απόψεις για τους αρχαίους Μακεδόνες και τους Βυζαντινούς,, δοκιμές, τεύχος 13-14, Άνοιξη 2005: 137-191.
· Σταματόπουλος Δημήτριος, Το Βυζάντιο μετά το Έθνος: το πρόβλημα της συνέχειας στις Βαλκανικές ιστοριογραφίες., Αθήνα: 2009.
[1] Βιογραφία και κρίσεις
περί του Κ. Παπαρρηγοπούλου και του έργου αυτού.
Δημοσίευση: Εν Αθήναις : Ελευθερουδάκης, χ.χ. (1926;): 7.
[2] Γιάννης Κουμπουρλής, Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους στους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού: Η διαμάχη για το όνομα του έθνους και οι απόψεις για τους αρχαίους Μακεδόνες και τους Βυζαντινούς,, δοκιμές, τεύχος 13-14, Άνοιξη 2005: 191.
[3] Γιάννης Κουμπουρλής, «Όταν οι ιστορικοί μιλούν για τον εαυτό τους: ο ρόλος του εθνικού ιστορικού στους πρωτοπόρους της ελληνικής εθνικής σχολής», στο: Κιτρομηλίδης, Πασχάλης, Σκλαβενίτης, Τριαντάφυλλος, Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002: πρακτικά Δ' διεθνούς συνεδρίου ιστορίας, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (ΕΙΕ), Αθήνα, 2004: 88-89.
[4] Στο ίδιο.
[5] Δημήτριος Σταματόπουλος, Το Βυζάντιο μετά το Έθνος: το πρόβλημα της συνέχειας στις Βαλκανικές ιστοριογραφίες., Αθήνα: 2009: 51.
[6] Γιάννης Κουμπουρλής, «Όταν οι ιστορικοί μιλούν για τον εαυτό τους: ο ρόλος του εθνικού ιστορικού στους πρωτοπόρους της ελληνικής εθνικής σχολής»,… ό.π.: 87.
[7] Γιάννης Κουμπουρλής, Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους στους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού… ό.π.: 141.
[8] Ζαμπέλιος Σπυρίδων, Άσματα δημοτικά της Ελλάδος, Εκδοθέντα μετά μελέτης ιστορικής περί μεσαιωνικού ελληνισμού. Τυπογραφείον Ερμής Α.Τερζάκη και Θ.Ρωμαίου, Κέρκυρα, 1852: 81.
[9] Δημήτριος Σταματόπουλος,… ό.π.: 58.
[10] Στο ίδιο.
[11] [ Γιάννης Κουμπουρλής, Η ιδέα της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους στους εκπροσώπους του ελληνικού Διαφωτισμού… ό.π.: 177.
[12] Στο ίδιο: 186,188.
[13] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΓ΄: Νεώτερος Ελληνισμός από το 1833 έως το 1881, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα: 1977: 469-470.
ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2022
