«Ποια η συμβολή του μαρξισμού στη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνικής ιστορίας;»
Γράφει ο Δημήτρης Καρέλης*
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Προλεγόμενα
Η συμβολή του μαρξισμού στη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνικής ιστορίας
Βιβλιογραφία
Προλεγόμενα
Κατά τον 19ο αιώνα, η ιστορία θεωρήθηκε, πιθανώς ηθελημένα και ολικά, ως μια οπισθοδρομική επιστήμη, καθώς η μέχρι τότε συμβολή της στην κατανόηση της αρχαιότερης και σύγχρονης κοινωνίας, ήταν ασήμαντη και τυχαία. Εφόσον όμως η κατανόηση της ιστορίας αποτελούσε προϋπόθεση για την κατανόηση της ανθρώπινης κοινωνίας, έπρεπε να εξευρεθούν νέοι, παραγωγικότεροι δρόμοι για την έρευνα του παρελθόντος.[1]
Ο μαρξισμός, το πολιτικοκοινωνικό, οικονομικό και φιλοσοφικό δόγμα των Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς, που βασίζεται στον διαλεκτικό ιστορικό υλισμό και τον επιστημονικό σοσιαλισμό, επικεντρώθηκε εξαρχής στην έρευνα της ανθρώπινης κοινωνίας και της ιστορίας της.[2]
Σε τούτη την εργασία, μελετούμε τη συμβολή του μαρξισμού στη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνικής ιστορίας.
Η συμβολή του μαρξισμού στη διαμόρφωση της σύγχρονης κοινωνικής ιστορίας
Η επίδραση του μαρξισμού υπήρξε εξαρχής καταλυτική στην μεταμόρφωση της Ιστορίας. Ωστόσο, ο ίδιος ο Μαρξ δεν διεκδίκησε ποτέ αποκλειστικότητα, παρότι ήταν ο πρώτος που υπογράμμισε τη «σημασία της οικονομικής βάσης στην πορεία της Ιστορίας» και έγραψε ότι: «η Ιστορία της ανθρωπότητας είναι ή διαδοχή των κοινωνικοοικονομικών συστημάτων».[3]
Αδιαμφησβήτητα, η μαρξιστική, υλιστική ιστοριογραφία, προσέφερε μερικές από τις δημιουργικότερες και προκλητικότερες αναλύσεις της κοινωνικοοικονομικής ιστοριογραφίας, των νεότερων χρόνων.[4]
Επιπλέον, ο ιστορικός υλισμός, ως εργαλείο για την ανάλυση του παρελθόντος, θέτει το ζήτημα «της έννοιας του προσδιορισμού ανάμεσα στα επίπεδα της κοινωνικής πραγματικότητας».[5] Σύμφωνα με τη λογική του Μαρξ, η ανθρωπότητα εξελίσσεται χωρίς ν’ ακολουθεί μια γραμμική σειρά, αλλά επιτελείται με τη τροποποίηση μιας διάρθρωσης σε μια νέα διάρθρωση.[6]
Ο ιστορικός υλισμός τοποθετείται μακριά από τον θετικισμό, που σημαίνει πως πλησιάζει στην αντικειμενικότητα και από τον σχετικισμό-παροντισμό, που επιζητά την προβολή του ρόλου της υποκειμενικότητας.[7] Επίσης, ο ιστορικός υλισμός εμπεριέχεται σε μια ιστορική τελεολογία και αξιώνει έναν κοινωνικό ντετερμινισμό.[8]
Ο Μαρξ συγγράφει πολιτική ιστορία, αναφερόμενος σε γεγονότα της εποχής του: «η πολιτική ιστορία γίνεται το κλειδί για την κατανόηση της οικονομικής ιστορίας», ενώ το Μανιφέστο ξεκινά με τη βεβαιότητα: «Η ιστορία κάθε κοινωνίας μέχρι των ημερών μας είναι η ιστορία της πάλης των τάξεων».[9] Κατά τον Μαρξ «από τον τρόπο παραγωγής του υλικού βίου εξαρτάται η διαδικασία της κοινωνικής, πολιτικής και πνευματικής ζωής εν γένει».[10] Σύγχυση όμως επικρατεί, σχετικά με τον ορισμό που δίδεται στο δίπολο «βάση» και «εποικοδόμημα», δηλαδή στη «βάση» πάνω στην οποία εδράζεται το «πολιτικό και νομικό εποικοδόμημα».[11]
Η γαλλική σχολή των Annales, κατείχε μια μοναδική θέση στην ιστοριογραφία του 20ου αιώνα. Όπως και στην γερμανική ιστορική σχολή, για τους ιστορικούς των Annales η «κατανόηση τη παρελθόντος», αποτελεί τον κύριο σκοπό των ιστορικών σπουδών.[12] Ο Μαρκ Μπλοχ των Annales, επηρεασμένος από το έργο του Μαρξ, προσανατολίζεται στην ανάλυση των οικονομικών φαινομένων, σχετικά με τις κοινωνικές τάξεις και τις οικονομικές δομές, χωρίς ωστόσο να επαναλαμβάνει τον Μαρξ, επιχειρώντας ταυτόχρονα τη στροφή της οικονομικής ιστορίας προς τον σύγχρονο κόσμο.[13]
Οι ιστορικοί των Annales, επικρίθηκαν για την προσπάθεια μετατροπής της ιστορίας σε φυσική επιστήμη, καθώς: «η ανθρώπινη ζωή διέπεται από τυφλό ντετερμινισμό».[14] Ωστόσο, τα Annales άσκησαν μεγάλη διεθνή επιρροή τον 20ο αιώνα, περισσότερο από τα άλλα ρεύματα, δίνοντας νέα ώθηση στην κοινωνική και πολιτισμική έρευνα.[15]
Κατά τη δεκαετία 1960-70, ο μαρξισμός επέδρασε στην οικονομική ιστορία πέρα από το επίπεδο της «υποδομής» και επεκτάθηκε στο επίπεδο της «υπερδομής» και στην ιστορία των νοοτροπιών.[16] Οι μαρξιστικές ιστορικές προσεγγίσεις κυριάρχησαν τις δεκαετίες του 1960 και 1970, αλλά η απομάκρυνση από τον οικονομικό ντετερμινισμό και την ταξική ανάλυση, μαζί με την πτώση του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη, τις οδήγησαν στο περιθώριο.[17]
Η «Νέα Ιστορία», που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 από μεγάλα ονόματα της Σχολής των Annales, δεν έφερε την ποθητή ομοφωνία στους κύκλους των ιστορικών, καθώς οι μαρξιστές υποστήριζαν ότι πρόκειται για την ανακάλυψη κάποιων διδαχών του Μαρξ, κράτησε ωστόσο από τον μαρξισμό κάποιες επιστημονικές συμβολές, ενώ το χρέος προς τον Μαρξ έχει αναγνωρίσει και ο Φερνάν Μπρωντέλ.[18]
Εν κατακλέιδι, η μαρξιστική σκέψη στηρίζεται στην ύπαρξη ενός συστήματος εκμετάλλευσης της εργατικής από την αστική τάξη, από τη φεουδαρχική ως την αστική κοινωνία. Η ταξική πάλη, μια υλική πάλη βασισμένη στην παραγωγή, οδήγησε τον Μαρξ να αναγνωρίσει ότι η κοινωνιολογική ανάλυση είναι μια υλιστική και ιστορική ανάλυση, δημιουργώντας έτσι την έννοια του διαλεκτικού ιστορικού υλισμού, που συχνά κατατάσσεται στη Φιλοσοφία της Ιστορίας. Ο ιστορικός υλισμός και η μαρξιστική ιστοριογραφία, είχαν κυρίαρχη επιρροή, ως θεωρητική έκφραση και πολιτική πρακτική, για μεγάλο διάστημα, πριμοδοτόντας τη σύγχρονη «κοινωνική ιστορία».[19]
- Αρώνη-Τσίχλη Καίτη, Ιστορικές σχολές και μέθοδοι. Εισαγωγή στην ευρωπαϊκή ιστοριογραφία (Πανεπιστημιακές Παραδόσεις), Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2008.
- Ίγκερς Γκέοργκ, Νέες κατευθύνσεις στην ευρωπαϊκή ιστοριογραφία, Αθήνα: Γνώση, 1991.
- Haldon John, Μαρξισμός και ιστοριογραφία: πρόσφατες εξελίξεις και σύγχρονες συζητήσεις στη Βρετανία, Κώστας Γαγανάκης (μετάφρ.), Αθήνα, ΕΜΝΕ, 1992.
- Hobsbawm Eric J., Η συμβολή του Καρόλου Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας, Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, 1981.
- Marxist history, πρόσβαση 26/4/2022, στο https://archives.history.ac.uk/makinghistory/themes/marxist_history.html.
- Πατέλης, Δημήτρης. «Ζητήματα μεθοδολογίας της ανάπτυξης του μαρξισμού. Η συμβολή του Ένγκελς. (Συνοπτικές επισημάνσεις)». Μαρξιστική Επιθεώρηση 1995, 85-94.
- Tarcus Horacio, ¿Es el marxismo una filosofía de la historia? Marx, la teoría del progreso y la "cuestión rusa", Dossier: Teorías de la Historia, Fecha de recepción: 22/06/2007, πρόσβαση: 27/4/2022, στο: http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1870-00632008000100001.
- Χάρμαν Κρις, Μαρξισμός και Ιστορία Βάση και Εποικοδόμημα, Μετάφραση Λέανδρος Μπόλαρης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα, 2009.
[1] Eric J. Hobsbawm, Η συμβολή του Καρόλου Μαρξ στην επιστήμη της ιστορίας, Αθήνα: Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, 1981: 9.
[2] Δημήτρης Πατέλης, «Ζητήματα μεθοδολογίας της ανάπτυξης του μαρξισμού. Η συμβολή του Ένγκελς. (Συνοπτικές επισημάνσεις)». Μαρξιστική Επιθεώρηση 1995: 85.
[3] Hobsbawm, 1981: 11.
[4] John Haldon, Μαρξισμός και ιστοριογραφία: πρόσφατες εξελίξεις και σύγχρονες συζητήσεις στη Βρετανία, Κώστας Γαγανάκης (μετάφρ.), Αθήνα, ΕΜΝΕ, 1992: 10.
[5] Καίτη Αρώνη-Τσίχλη, Ιστορικές σχολές και μέθοδοι. Εισαγωγή στην ευρωπαϊκή ιστοριογραφία (Πανεπιστημιακές Παραδόσεις), Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 2008: 190.
[6] Τσίχλη, 2008: 192.
[7] Τσίχλη, 2008: 203.
[8] Τσίχλη, 2008: 194.
[9] Τσίχλη, 2008: 196.
[10] Τσίχλη, 2008: 191.
[11] Κρις Χάρμαν, Μαρξισμός και Ιστορία Βάση και Εποικοδόμημα, Μετάφραση Λέανδρος Μπόλαρης, Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, Αθήνα, 2009: 30.
[12] Γκέοργκ Ίγκερς, Νέες κατευθύνσεις στην ευρωπαϊκή ιστοριογραφία, Αθήνα: Γνώση, 1991: 68.
[13] Τσίχλη, 2008: 223.
[14] Ίγκερς, 1991: 98, 100.
[15] Τσίχλη, 2008: 243, 249.
[16] Τσίχλη, 2008: 213.
[17] Marxist history, πρόσβαση 26/4/2022, στο https://archives.history.ac.uk/makinghistory/themes/marxist_history.html.
[18] Τσίχλη, 2008: 249.
[19] Horacio Tarcus, ¿Es el marxismo una filosofía de la historia? Marx, la teoría del progreso y la "cuestión rusa", Dossier: Teorías de la Historia, Fecha de recepción: 22/06/2007, πρόσβαση: 27/4/2022, στο: http://www.scielo.org.mx/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1870-00632008000100001.
ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2022
